"سیستم معروف به کاریز یا قنات عبارت از کانال زیرزمینی بود که گاه پل هم می‌بدند و طولش به پنجاه کیلومتر می‌رسید و در قم پلی زیرزمینی از این نوع بوده است."

"در پاورقی: آقای محیط طباطبایی چند سال پیش در یکی از سخنرانی‌های رادیویی توصیفی از این قنات به عمل آورد و گفت حتی در ساختن آن قطعات آهن نیز به کار رفته است."
("تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری"، آدم متز، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو،  ج ۲، امیرکبیر، ۱۳۶۲ ، ص ۱۸۶)

حاشیه
در اهمیت قنات هرچه گفته شود کم است. قنات پشتیبان تمدن و مدنیت ایرانیان در طول تاریخ بوده است. فقط به متن های قاجاری ( کتابها و اسناد) نگاه کنید. قنات یکی از مباحث پرتکرار است. کوشش‌های حاج میرزا آغاسی برای کندن قنات یادمان نرود. هرچند با طنز و تمسخر از آن یاد می‌شود. هم‌چنین کوشش‌های صدرالممالک اردبیلی در کندن قنات برای قلعه صدری قم.   اعتقاد دارم زنده بودن قنات به معنای در جریان بودن حیات و مُردن قنات به معنای از جریان افتادن حیات است. مقایسه بین قبل و بعد منطقه‌ای که قنات داشته است و حالا ندارد نقش قنات‌ها را بهتر نشان می‌دهد. حماسه کویر مرحوم باستانی پاریزی (مباحث قناتی) یک بار دیگر باید خوانده شود. 
به سخنرانی مرحوم محیط طباطبایی دسترسی ندارم و نمی‌دانم آدام متز و آن مرحوم کدام قنات قم را توصیف کرده‌اند. یادم می‌آید برادرش به نام عبدالعلی فنا زواره‌ای قصد داشت مقالات و سخنرانی‌های  وی را - که بی‌شمار هم بود - گردآوری کند و گویا او هم ناکام به رحمت خدا رفت. اگر کسی به این سخنرانی دسترسی دارد جهت استفاده در اختیار قرار دهد. البته مترجم بسیار فاضل و دانشمند خوشبختانه در قید حیات‌اند - هر چند شنیده‌ام بیماراند - شاید بتوانند کمک کنند. نکته آخر این کتاب خواندنی را در همان سال چاپ خریدم و خواندم و فروختم.

سیدمحسن محسنی