خیابان باستیون، واقع در محدوده حسن‌آباد و منیریه، از جمله خیابان‌های تاریخی تهران است که نام و هویت خود را از دوره پهلوی اول به یادگار گذاشته است. تصور اینکه این خیابان زمانی محل سکونت مردم و همزمان انبار مهمات نظامی بوده، شاید برای بسیاری سخت باشد، اما واقعیت دارد.

ریشه‌ نام باستیون:

نام "باستیون" برگرفته از زبان فرانسه و به معنای "محل نگهداری مهمات نظامی" است. انتخاب این نام برای این خیابان در دوره پهلوی اول، به کاربری خاص آن در آن زمان اشاره دارد.

تاریخچه شکل‌گیری:

نصرالله حدادی، تهران‌شناس، در خصوص تاریخچه این خیابان می‌گوید: "خیابان باستیون در دوره پهلوی اول و پس از تخریب خانه‌باغ "ملک منصور میرزا شعاع‌السلطنه"، برادر مظفرالدین شاه قاجار، شکل گرفت." شواهد تاریخی نشان می‌دهند که باستیون حدفاصل سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰ و در نزدیکی کاخ مرمر ساخته شده است.

همسایگی با کاخ مرمر:

انتخاب باستیون به عنوان محل نگهداری مهمات، بی‌ارتباط با همسایگی آن با کاخ مرمر، محل زندگی رضاشاه، نبوده است. حدادی در این باره توضیح می‌دهد: "باغ شاه در دوره محمدعلی‌شاه یکی از مکان‌های مهم تهران بود که در دوره پهلوی اول به یکی از مراکز نظامی تبدیل شد." رضاشاه برای تمرکز قدرت و دسترسی آسان به فرماندهان و افسران ارتش، دستور ایجاد مراکز نظامی در محدوده محل زندگی خود را صادر کرد. به همین دلیل، خیابان باستیون به محل نگهداری مهمات و دانشکده افسری نیز در بالادست باغ منیریه ساخته شد.

تخریب خانه‌باغ شعاع‌السلطنه:

ایجاد خیابان باستیون مستلزم تخریب خانه‌باغ باشکوه "ملک منصور میرزا شعاع‌السلطنه" بود. این خانه‌باغ که دارای گچبری‌های رنگی، آیینه‌کاری‌های متعدد و تالار آینه بود، پس از جنبش مشروطه توسط شعاع‌السلطنه ترک شد. پس از فروپاشی قاجار، ورثه او این خانه تاریخی را فروختند و رضاشاه بخش مهمی از آن را برای ساخت باستیون و ایجاد مراکز نظامی خریداری کرد.

سرنوشت خانه‌باغ شعاع‌السلطنه:

بخش‌های دیگر خانه‌باغ تاریخی شعاع‌السلطنه در طول زمان تخریب شد و امروز اثری از آن باقی نمانده است. تنها یادگار آن دوران، کوچه‌ای فرعی در انتهای خیابان امام خمینی (ره) و نرسیده به میدان حر است که به نام "کوچه شعاع" شناخته می‌شود. حدادی این کوچه را نشان‌دهنده محل دقیق خانه‌باغ شعاع‌السلطنه می‌داند.

تغییر کاربری باستیون:

باستیون تا پایان دوره پهلوی اول محل نگهداری مهمات نظامی بود. اما در دوره پهلوی دوم، انبارهای مهمات به خارج از شهر منتقل شد و باستیون کاربری مسکونی و تجاری پیدا کرد و به شکل امروزی خود درآمد.

حکایتی از تاریخ تهران:

خیابان باستیون، با وجود قدمت کوتاه خود، حکایتی از تحولات و دگرگونی‌های شهر تهران را در دل خود دارد. از خانه‌باغ باشکوهی در دوره قاجار تا انبار مهمات در دوره پهلوی و نهایتاً تبدیل شدن به خیابانی مسکونی و تجاری در عصر حاضر، باستیون شاهد فراز و نشیب‌های بسیاری بوده است. نام این خیابان، یادآور دورانی است که در آن، قدرت و سیاست در قلب پایتخت متمرکز بود و همچنین نمادی از پویایی و تحولاتی است که همواره بر تار و پود شهر تهران نقش بسته‌اند.