پارسا کارشناسی ارشد 1372
پدیدآور: احمد صالحی کاخکی
استاد راهنما: فرهاد فخاری‌تهرانی
دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی
چکیده

ناحیه تاریخی ژام، که کرسی آن در قرن چهارم و پنجم هجری، شهر بوژگان بوده و پس از دفن ژنده پیل احمد جامی در آن به تربت شیخ جام تربیت جام تغییر نام داده است و نیز منطقه تاریخی باد هرزه باخرز که کرسی آن در سده‌های چهارم و پنجم هجری شهر مالن بوده است ، از جمله مناطق تاریخی با اهمیت خراسان هستند. که ازلحاظ غنای آثار معماری بسیار درخور توجه می‌باشند. لذا نظر به‌این اهمیت ، دراین رساله نخست به بررسی جغرافیای تاریخی و سپس آثار تاریخی این نواحی از سده پنجم تا دوازدهم هجری پرداخته‌ایم. بناهای بررسی شده شامل : مجموعه شیخ جام (1240-633 ه) مسجد نور (بنای اولیه سده پنجم ه)، بقعه خواجه عزیزالله (احتمالا صفوی) و ایوان مجاور آن (تیموری-صفوی) لنگر قاسم انوار(اواخر سده 9 ه) و آب انبار نزدیک آن، بقعه میرغیاث‌الدین (سده 11 ه)، کاروانسرای جام، رباط سمنگان، رباط عباس‌آباد (دوره صفوی)، بقعه مولانا زین‌الدین ابوبکر تایبادی (848 ه)، بقعه شاهزاده قاسم در مشهد ریزه (احتمالا سده‌های 11-10 ه) و سنگ قبرهای اطراف آن، میل کرات (احتمالا سده 5 ه) می‌باشند که در هریک ازآنها، موقعیت ، پلان، تزئینات (بویژه کتیبه‌ها) و نام بانی، تاریخ و عملکرد بنا، را مورد مداقه و بررسی قرار دادیم و مشخص شد که : اولا آرامگاههای این ناحیه، متمایز از دیگر نمونه‌ها در سایر مناطق می‌باشند چرا که مقبره پیر (به جز لنگر قاسم انوار و خواجه عزیزالله) در بیرون بنا و در فضای آزاد قرار دارد که اغلب برروی آنها درختی نیز روئیده است و از بنای مجاور آن نیز به عنوان جماعتخانه صوفیان استفاده می‌شده است . مساجد یا به صورت شبستانی (مسجد جامع عتیق سده 8 ه) و یا شبستانی و گنبددار با صحنی دوایوانی (مسجد جامع جدید 846 ه) می‌باشند. از دو مدرسه مجموعه شیخ جام (مدرسه جلال‌الدین فیروز شاه 844 ه و مدرسه امیرشاه ملک 846 ه) تنها بخشی از مدرسه امیر جلال‌الدین فیروز شاه برجای مانده‌است . خانقاهها که درواقع همان بنای ساخته شده بر سرمزار پیر صوفی است دارای چله‌خانه‌هایی در زوایای داخلی بنا می‌باشند. علاوه براین بناهای مزبور در برخی موارد به عنوان مسجد یا مقبره نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. کاروانسراهای بررسی شده یا به فرم چهارایوانی (کاروانسرای جام)، گاه با دو صحن (رباط عباس‌آباد) و گاهی به صورت یک ایوانی (رباط سمنگان) ساخته شده‌اند. آب انبارها نیز که اغلب به فرم چهار یا چند ضلعی ساخته شده‌اند، جزئی از یک بنای دیگر بشمار می‌روند. گذشته از این سیر تحول تزئینات معماری اعم از آجرکاری، گچبری، نقاشی روی گچ کاشیکاری (یکرنگ ، معرق، هفت رنگ) و کتیبه‌ها که به خطوط کوفی، ثلث ، ثلث و کوفی نسخ، نستعلیق و بنائی می‌باشند، بدقت مورد پژوهشی قرار گرفتند. ثانیا : معلوم شد که عصر طلایی معماری دراین ناحیه، در خلال دوران آل کرت تا اواخر تیموری (سده‌های 10-7 ه) بوده و پس از این، روی به افول نهاده است ، عوامل موثردراین شکوفایی را می‌توان به‌اختصار چنین برشمرد : 1) نفوذ و اعتبار خاندان شیخ جام در نزد سلاطین و حکمرانان عصر خویش - که وصلت آنها با آل کرت و وجود قبور شمس‌الدین و غیاث‌الدین کرت در تربت جام، اهمیت موضوع را دوچندان کرده است . 2) رونق تصوف و خانقاه‌سازی در دوران مزبور . 3) نزدیکی به تختگاه امرای کرت و سلاطین تیموری (هرات). اما عواملی نیز تاثیری منفی براین روند داشته‌اند که اهم آنها از این قرار میباشند : 1) از دست دادن حامیانی مانند سلاطین کرت و امرای تیموری. 2) روی کار آمدن صفویان، که از یک سو باعث روی کار آمدن آیین تشیع به عنوان مذهب رسمی درایران شدند که باعث از رونق افتادن این ناحیه سنی نشین شد و سختگیری آنها نسبت به اهل سنت تا به آن حد بود که گاه به خراب کردن خانقاههای ایشان نیز می‌انجامید و از دیگر سوبا انتقال مرکز حکومت از شرق ایران به قزوین و سپس اصفهان باعث محروم شدن این ناحیه از بسیاری از مواهبی شدند که به واسطه نزدیکی به تختگاه از آن برخوردار بودند. سوای این، سدی که بر سرراه اقوام مهاجم وجود داشت برداشته شد لذا به کرات این منطقه مورد نهب و غرب اقوام بیگانه قرار گرفت که همه این عوامل سبب افول روند معماری ایرانی در این ناحیه شدند. بنابراین ضمن بررسی بناها که درهریک نکات تازه بسیاری کشف شده، براساس آنها تحلیلی هنری و تاریخی خصوصا در زمینه علل و عوامل موثر در اهمیت و عدم اهمیت این نواحی در اعصار گذشته ارائه گردید.