فهرست عناوین

تفسیر و تعلیم کتاب حکیم، بنابر مفاد آیه‏هاى قرآن، از شئون رسالت و در مرتبه مسئولیت‏هاى اصولى پیامبرصلى الله علیه وآله قرار دارد «کَمَآ أَرْسَلْنَا فِیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یَتْلُواْ عَلَیْکُمْ ءَایَتِنَا وَیُزَکِّیکُمْ وَیُعَلِّمُکُمُ اَلْکِتَبَ وَ اَلْحِکْمَةَ» بقره/151

«وَأَنزَلْنآ إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِم» نحل/45

تفسیر قرآن توسّط پیامبرصلى الله علیه وآله شامل بیان معانى آیات و کشف و تبیین آنها بوده است. 1 طباطبایى، محمد حسین، المیزان، 4/1.

در دوران صحابه، طبقه اول از مفسران همانند: ابن عباس، ابن مسعود، ابى بن کعب، وزید بن ثابت و... تفسیر قرآن، با رویکرد به بیان معانى آیات و توجه به ویژگى‏هاى ادبى آن شکل گرفت، استدلال به آیات قرآن براى فهم آیات دیگر و بهره‏گیرى از روایات تفسیرى پیامبرصلى الله علیه وآله در دوران صحابه اندک است. 2 همان و ذهبى، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، 97/1.

تفسیر کتاب کریم را در دوران مفسران از صحابه با مشخّصه‏هاى ذیل مى‏توان بازشناخت:

1- تفسیر یا بیانى کوتاه و اجمالى.

2- بسنده کردن به معانى لغوى - کلمات و عنوان‏ها - در آیات قرآن.

3- محدود بودن استنباطات فقهى از آیات الاحکام.

4- پیدایش دوران نخستین بیان حدیث در جریان تفسیر. 3 ذهبى، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، 98/1.

در دوران تابعان مؤلّفه‏هاى دیگرى تفسیر وارد مى‏گردد:

الف - بخش زیادى از اسرائیلیّات در کار.

ب - شکل‏گیرى مدرسه‏هاى تفسیرى و روایت‏گرى هر یک از تابعان از امام خود.

ج - گرایش‏هاى مذهبى در تفسیر.

د - گسترش و افزایش اختلاف در دیدگاه‏هاى تفسیرى تابعان.

مراحل نخستین تاریخ تفسیر با همه تفاوت‏ها، نکته اشتراکى دارد و آن عدم تدوین تفسیر کامل در این دوره‏هاست.

تفسیر کتاب حکیم، بعد از دوران تابعان به مرحله جدیدى وارد گردید، عوامل بسیارى در این دوران جدید از تاریخ تفسیر اثرگذار بوده‏اند که به برخى از آنها اشاره مى‏شود:

1- گسترش جغرافیایى سرزمین‏هاى مسلمان‏نشین در پى جنگ‏هاى حاکمان بعد از پیامبرصلى الله علیه وآله.

2- ارتباط و تعامل فکرى مسلمانان با پیروان مذاهب و فرقه‏هاى مختلف.

3- ورود مباحث و مسائل عقلى، فلسفه یونان، در دوره‏هاى پایانى حکومت بنى‏امیّه و گسترش گفت‏وگوها و مناظرات علمى در موضوعات و بحث‏هاى عقلى و... 4 طباطبایى، محمد حسین، المیزان، 5/1.

مجموعه این عوامل فضاى جدید، متنوّع و گسترده‏اى را در حوزه فکر و اندیشه مسلمانان پدید آورد و اندیشمندان و عالمان را به جست‏وجو و پاسخ‏گویى عالمانه و مدبّرانه به نیازهاى علمى، دینى مسلمانان در شرایط جدید فرامى‏خواند.

مرجعیّت کتاب حکیم، علیم، خبیر، در آن هنگامه علمى، فکرى، راه و روش ستودنى است که اندیشمندان دین‏باور را به خود بازخوانده است. زیرا در آن شرایط علمى - تاریخى، تنها مجموعه معتبر و مدوّن و مورد اتّفاق تمامى مسلمانان با مشرب‏ها و مذاهب و فرقه‏هاى مختلف - که از یک سو پاسخ‏گوى نیازهاى مؤمنان به خود و از دیگر سو در بردارنده معارف آگاهى‏ها و علوم قابل مناظره و عرضه به پرسشگران بیرونى و مخالفان باشد - قرآن مجید است.

متن مقدّسى که، کتاب حکیم، خبیر، علیم و مبین 5 یونس / 1، هود / 1، انعام / 59، واقعه / 77. است. کتابى که هدایتگرى و راهبرى‏اش شک‏ناپذیر 6 بقره / 3. و در بردارنده تبیان هر چیز، 7 نحل / 89. دلیل روشن خداى 8 انعام / 157. و نیکوترین سخنان. 9 زمر / 22.

1

بدون تردید، گزینش و انتخاب این مرجعیّت علمى با منزلت و مکانت خاص وحیانیّت که برآیند درایت و فرزانگى گزینش‏گران آن بوده است، از سویى موجب استوارى استدلال‏ها و گرایش‏هاى علمى مراجعه کنندگان گردیده و از سوى دیگر در ابطال و رد دیدگاه‏هاى مخالفان علمى به کار مى‏آمد.

بررسى، ابعاد و پیامدهاى این رویکرد عالمان دین به عرصه تفسیر، مجال مستقل و فرصت دیگرى مى‏طلبد. آنچه در این نوشتار بدان اشارت مى‏رود، دستاورد پر حجم و عظیم علمى، فکرى است که از این رهگذر به جاى مانده است.

گنجینه عظیم متون و منابع تفسیرى بخش گسترده‏اى از تاریخ علمى مدوّن مسلمانان است که در پرتو کلام و کتاب خدا شکل گرفته است.

بیش از هزار سال نوشتار تفسیر، تمامى محورها و موضوعات حوزه‏هاى علمى دینى مسلمانان را که در این قرن‏ها با آن درگیر بوده‏اند مورد توجّه و تحقیق قرار داده است. در این جریان فراگیر علمى به دشوارى مى‏توان مکتب فکرى و یا گرایش خاصّى را یافت که با رویکرد خاص خود به عرصه تفسیر پا ننهاده و یا اثرى مکتوب از خود به یادگار نگذارده باشد.

منابع و متون تفسیرى، برآمد سطح و مراتب تعالى و رشد و بالندگى اندیشه بشرى در جهت فهم کلام وحیانى است، این دوره از حیات علمى مسلمانان نه تنها در تاریخ علم دینى از برجستگى‏هاى ممتازى برخوردار است، که در تاریخ علم داراى منزلت و مکانت برجسته‏اى است.

جایگاه تاریخى دانش تفسیر، با رویکرد معرفت شناسانه درون دینى بیش از هر مشخّصه دیگر، درستى راه و روش نخبگان و فرهیختگان را در مرجعیّت قرآن، در تاریخ اندیشه و فکر دینى مى‏نمایاند.

هرگاه و در هر جاى، به هنگام تحوّلات فکرى، اجتماعى در حوزه‏هاى مختلف اندیشه و معرفت دینى، رویکرد به قرآن و تفسیر درست آن مورد بى‏مهرى قرار گرفته و یا کم‏رنگ شود، نقطه خطا آغاز گردیده و تا بازگشت به قرآن تداوم مى‏یابد.

البته اصل در شناخت دین و مقولات آن متن متقن، صحیح و معتبر، کتاب وحى است. و آنچه نام تفسیر در سطوح و مراتب متفاوت بر خود دارد، برآمده از اندیشه‏هاى بشرى، و فاصله کلام خالق با سخن مخلوق است.

مجموعه تفاسیر حلقه وصل مناسب و متناسب راه‏یابى به فهم درست قرآن مى‏باشد؛ زیرا، نوشتارهاى تفاسیرى حاصل تلاش عالمانه و ژرف‏نگرى‏هاى محققانه دانشمندان دین‏باورى است، که هر یک به اندازه ظرفیّت خویش از آبشخور علوم بهره گرفته‏اند و دوره‏هایى بس دراز مدّت در ساخت ایمان خود با تعبّد فکرى و ذهنى برخاسته از نورانیّت ایمان، با تمام استعداد و ظرفیّت علمى در جهت فهم کلام خداوند به تفسیر کتاب حکیم روى آورده و تلاش‏ها و تحقیقات علمى خود را در شکل تفسیر ارائه نموده‏اند.

چشم‏پوشى و یا غفلت، از این همه کار عالمانه و ثمرات آن نادیده انگاشتن آثار علمى ایمان عالمان و روشنگرى‏هاى هدایت‏هاى علمى قرآن نسبت به اندیشمندان و نخبگان دین باورى است که در آستانه فهم قرآن تلاش کرده‏اند.

بهره‏گیرى از منابع تفسیر در پژوهش‏هاى دینى از لوازم بایسته‏اى است که در مرحله نخست، روند پژوهش را در مسیر منطقى قرار داده و در مرحله بعد به دریافت‏هاى مستند و برگرفته از منابع و متون اولیه دین نزدیک مى‏کند.

2

آنچه بایستگى تحقیق و جست‏وجو در تفاسیر را افزایش مى‏بخشد، روش بیانى قرآن در طرح و بررسى موضوعات است.

در قرآن مجید، در آیه‏هاى متعدّد و با بیان‏هاى متنوّع به معارف مرتبط با موضوع واحد اشاره شده است، گاهى تناسب زمینه‏ها و بسترهاى بیانى طرح و اشاره به موضوع را در آیه موجب شده است، و گاهى شرایط و موقعیت‏هاى مخاطبان سبب نزول آیه و اشاره به آن موضوعى با بیان خاص گردیده است.

دست‏یابى، شناخت و ارائه دیدگاه جامع قرآن در هر موضوع با توجه به روش یاد شده و تعدّد آیات، بهره‏گیرى رازآلود، استفاده گسترده و فراگیر از عنوان‏هاى مترادف و هم معنى، نیازمند گردآورى تمامى آیات و توضیحات پیرامونى است. با تکمیل محورهاى اطلاعاتى در آیات نسبت به موضوعى مشخّص مى‏توان نظرى جامع در موضوع خاص ارائه نمود که تنها با استفاده از متون و منابع تفسیرى ممکن و مقدور است.

تنوّع بیانى و کاربرد الفاظ و عنوان‏هاى عام و کلى در آیه‏هاى قرآن، همراه با نگاه چند سویه به موضوعات، میزان کارایى فرهنگ‏ها و معجم‏هاى لفظى را براى تحقیق در موضوعات قرآن کاهش داده است.

پژوهش کامل در موضوعاتى همانند، خداشناسى، در قرآن نیازمند جست‏وجوى موضوعى در ده‏ها موضوع و عنوان کامل دیگر است.

موضوعاتى همانند: آفرینش، اسماء حسنى، اسم اعظم، اسماء و صفات، با توجه به وجود معارف خاص در هر یک و صفت به صورت مشخص و به صورت ترکیب و متناسب و با ضمیمه به موضوع آیه شریفه، یعنى برهان امکان، برهان تمانع، برهان علیت، برهان نظم و...

گستردگى اطّلاعات اثرگذار در تکمیل و تکامل پژوهش محدود به عنوان‏هاى خاص نیست، بلکه در عنوان‏هایى، همانند آفرینش، آموزش، انسان، اراده، اجتهاد و... این گستردگى وجود دارد. 01 محققان با مراجعه به فهرست سرعنوان‏هاى موضوعى نظام یافته جلد سوّم فرهنگ موضوعى تفاسیر، ص 2035 به ابعاد و گستردگى پیوندهاى موضوعى آشنایى بیشتر و عینى پیدا خواهند نمود.

ارتباط معنایى عنوان‏هاى مختلف با یکدیگر در رابطه متقابل تکمیل و تکامل معنى و اطلاعات در موضوعاتى که از یک یا چند جهت به یکدیگر مرتبط هستند جست‏وجو و مراجعه به منابع علمى را - که به این ارتباطات علمى و رابطه معنایى دست یافته‏اند - ضرورى مى‏نماید.

تفاسیر قرآن مجید، عموماً به مناسبت مفاد آیات قرآن به روابط علمى موضوعات اشاره نموده‏اند.

تفاسیر قرآن چنانچه بایسته است مورد مراجعه گسترده و فراگیر قرار نمى‏گیرد. عوامل متفاوتى در این روند اثرگذار بوده‏اند.

دشوارى دست‏یابى به اطلاعات موضوعات در بیش از ششصد جلد کتاب و متن تفسیرى با بیش از یک‏صد و هشتاد هزار صفحه 11 آمار دوره‏هاى کتاب‏هاى تفسیرى با شمارگان صفحات در فاز اول و دوم و سوم فرهنگ موضوعى تفاسیر. از عوامل بنیادین کاهش روند مراجعه و دریافت اطلاعات از تفاسیر است.

نبود اطلاعات نظام واره، فهرستگان جامع موضوعى و... از محتوا و اطلاعات منابع و متون علمى و مرجع، پژوهش‏هاى دینى را در مراحل مختلف با آسیب‏هاى جدى در شکل و محتوا همراه نموده است.

برنامه‏ریزى چند سویه و علمى، در جهت طبقه‏بندى اطلاعات و نظام‏بخشى آنها و ارائه سامان یافته محتوى منابع و متون مرجع از اولویّت‏هاى نخست عرصه پژوهش‏هاى دینى است.

3

مرکز فرهنگ و معارف قرآن، از کانون‏هاى پژوهشى است که در مراحل نخست، تلاش‏هاى پژوهشى خود را با نگاه و برنامه‏ریزى علمى و کارشناسانه همراه نموده است.

اگر چه فرهنگ‏ها و معجم‏هاى موضوعى - بعد از گذر از دوره نگارش معجم‏هاى لفظى - در حوزه متون دینى مورد جریان پژوهش قرار گرفته است. امّا کاربرى روش‏هاى علمى، رعایت ضوابط و اصول علمى اطلاع‏رسانى، پیش نیاز انجام صحیح و افزایش آثار و ثمرات کاربردى این پژوهش‏ها است.

برنامه ریزى براى پژوهش، با تعیین اهداف بلند مدّت و با توجه به زیر ساخت‏ها و پیش نیازها انجام گرفت، با نگاه علمى به برنامه‏ها، پروژه‏هاى کاربردى و مستقلى تعریف و اجرا گردیده است.

تنظیم و تدوین تفسیر موضوعى جامع قرآن مجید از اهداف بلند آرمانى است که نیازمند آماده‏سازى اطّلاعات متفاوتى است که پروژه‏هاى پژوهشى چندى در آن جهت طراحى و انجام یافت:

1- دست‏یابى به همه معارف در موضوعات قرآنى نیازمند استخراج تمامى ابعاد موضوعات طرح شده در جاى‏جاى قرآن و با عبارات و عنوان‏هاى متفاوت است. طرّاحى و انجام تفسیر راهنما با این هدف انجام یافت.

کار به یادماندنى تفسیر راهنما در 20 جلد که با نوآورى و دوراندیشى قرآن پژوه فرزانه آیة اللَّه هاشمى رفسنجانى طرّاحى و به همّت مفسّران و محقّقان ارجمند آن پایان یافت، گام بلند و نخستین در جهت آماده‏سازى موضوعات براى تدوین فرهنگ موضوعى قرآن به شمار مى‏رود.

2- ارائه الگوى ساختار معارف قرآن به سامان بانک اطلاعات حوزه قرآن یارى درخورتوجهى مى‏رساند و دستیار مناسبى در جهت ارائه پژوهش‏هاى ساختارى موضوعات و معارف قرآن.

3- طبقات آیات قرآن، فراتر از طبقه‏بندى عام و کلى آن، برابر با نظام قابل ارائه و مستند به آیات قرآن، با نگاه به تمامى آیات در موضوع واحد و از تمامى جهات، تفسیر موضوعى را با جامعیت و غنا همراه مى‏سازد، برآورد این مهم در کلید راهیابى به موضوعات و معارف قرآن - فرهنگ قرآن - تعریف شده است.

4- کتاب‏هاى تفسیرى پرشمارى که در طول بیش از هزار سال نگارش یافته است، در بردارنده معارف و اطلاعات و نکته‏ها و لطائف و اشارات راهگشایى است که در جهت فهم درست و صحیح کلمات و آیات قرآن کارایى بسیار دارد.

اشراف و دست‏یابى به این اطلاعات، پژوهشى را مى‏طلبید که اکنون با نام فرهنگ موضوعى تفاسیر، شناخته مى‏شود.

فرهنگ موضوعى تفاسیر در نگاه به تفسیر موضوعى جامع قرآن کریم جایگاه کلیدى نسبت به معارف قرآن دارد که در تمامى پژوهش‏ها در حوزه معرفت دینى نقش شکل بخشى به نظام و ابعاد پژوهش را به خود اختصاص داده است.

در فرهنگ موضوعى، پژوهشى علمى و مستند در جهت راه‏یابى و تعریف موضوعات و رابطه علمى متقابل و ارتباط معنایى عنوان‏ها و اصطلاحات کلامى، فقهى، حقوقى، اجتماعى انجام یافته و به صورت نظام واره ارائه گردیده است.

4

سیر پژوهش فرهنگ موضوعى تفاسیر

1- تدوین آیین‏نامه

با هدف ارائه روش به محقّقان طرح، و در جهت پژوهش هماهنگ، آیین‏نامه روش‏ها و اصول موضوع‏نگارى از تفاسیر، براساس اهداف پروژه تدوین و مورد استفاده قرار گرفت.

2- پژوهش گروهى

حسّاسیت مرحله پژوهش و موضوع‏نگارى، کارى جمعى را اقتضا مى‏کرد، گروه‏هاى پژوهش در راستاى افزایش اعتبار علمى و اتقان موضوعات تشکیل شد و موضوع‏نگارى از سوى گروه‏هاى یاد شده انجام مى‏گرفت.

3- هماهنگى در پژوهش

برآمد پژوهش، نیازمند هماهنگى‏هاى علمى است. با هدف این هماهنگى‏ها، گروه‏هاى هماهنگ کننده شکل گرفت، هماهنگى در برابرى موضوعات با ضوابط و اصول تبیین شده در آیین‏نامه و متن مورد پژوهش، در این گروه‏ها انجام یافت.

4- سازماندهى اطلاعات

تنوّع گسترده و فراگیر موضوعات ثبت شده از بیش از 300 جلد تفسیر، توسط ده‏ها محقّق با تفاوت ذهنیّت‏ها از یک سو، فاصله زمانى آغاز تا پایان پژوهش از سوى دیگر، نظام‏بخشى و سازماندهى اطلاعات را مى‏طلبد.

تعیین جایگاه علمى، منطقى موضوعات فرعى و چند سویه، شناخت و ارائه پیوندهاى معنایى موضوعات، ارائه عنوان‏هاى وابسته و پیوسته به جست‏وجوگران و تنظیم ارجاعات و... در مرحله سامان‏بخشى اطلاعات علمى تفاسیر صورت گرفت.

در پروژه فرهنگ موضوعى تفاسیر، تمامى اطلاعات با مستندسازى ارائه شده است. موضوعات و معارف موجود در این پژوهش با استناد به پشتوانه‏هاى علمى - تشریحى که در منابع و متون معتبر تفسیرى قرار دارد شکل یافته است.

مستندسازى اطلاعات با این ابعاد نه تنها منزلت و اعتبار پژوهش مستند را افزایش مى‏دهد بلکه پژوهش جست‏وجوگران و کاربران را ارتقاى علمى مى‏دهد.

5

نظام اطلاعات و موضوعات

1- موضوعات اصلى، فرعى نظام الفبایى یافته‏اند.

2- رایج‏ترین و متداول‏ترین عنوان‏ها ثبت شده و از عنوان غیر متعارف غیر متداول به متداول ارجاع شده است.

3- اطلاعات سرعنوان‏هاى موضوعى خاص - که با عنوان عام شناخته شده و مورد مراجعه قرار مى‏گیرند - در سرعنوان عام آمده است. مثلاً اطّلاعات سرعنوان‏هاى «احرام»، «سعى»، «طواف» در سرعنوان عام «حج» آمده است.

البته، هرگاه سرعنوان‏هاى خاص، مستقل شناخته شده و مورد مراجعه قرار گیرند در جایگاه الفبایى خود قرار دارند؛ همانند، «تسبیح»، «تهلیل»، «ذکر» و...

4- در سرعنوان‏هاى موضوعى، «خدا»، «اسلام»ل، «قرآن»، «انسان» با توجه به گستره اطلاعات آنها، اطّلاعات عنوان‏هاى وابسته - با سرعنوان خاص خود - در جایگاه الفبایى ثبت شده است.

5- اطّلاعات اعلام اشخاص، زمان‏ها، مکان‏ها، قبیله‏ها که در قرآن کریم به آنها تصریح و یا اشاره شده است و مفسّران نسبت به آنها اطلاعات تحلیلى - توصیفى داشته‏اند در جایگاه الفبایى خود آمده است.

اعلام غیر قرآنى که در تفاسیر به تناسب موضوعى مورد توجه قرار گرفته‏اند در عنوان موضوعى ثبت شده است که با استفاده از فهرست اعلام مى‏توان بدان دست یافت.

6

ویژگى‏هاى اطلاعات

1- موضوعاتى که مفسّران گرانقدر به تناسب مفاد آیات و فراتر از منطوق آیه مورد بررسى قرار داده‏اند در فرهنگ موضوعى ثبت شده است.

2- برابر اصول علمى اطلاع‏رسانى، موضوعات بدون داورى و حکم خاص ثبت شده است و این دورى از حکم نسبت به ارزش و صحّت و اعتبار آن موضوع در گرایش و یا مذاهب خاص مى‏باشد. البته در موضوعات کلامى و یا موضوعات حقوقى - فقهى، هرگاه در متن تبیین حکم و یا استدلال بر آن و یا فلسفه و بطلان کلى باشد موضوع با تمام مشخّصه‏هاى آن ثبت گردیده است؛ مانند:

دلایل اختیار انسان، دلایل اختیار خدا در فاعلیت

دلایل جبر در کفر، دلایل بطلان جبر...

3- ثبت موضوعات بدون هرگونه برداشت و تطبیق انجام گرفته است، و هر موضوع بنابر دلالت مطابقى در متن کتاب ثبت شده است.

4- حجم بالاى موضوعات کلامى خاص، همانند اراده خدا، اراده انسان... و تفاوت آمارى آنها با موضوعات انسان‏شناسى و دین‏شناسى جدید، متوجّه رویکرد عصرى مفسران ارجمند به مسائل علمى است.

توجه جدّى عالمان دین پژوه به نیازهاى علمى دینداران دوران خویش و پاسخ‏گویى عالمانه به پرسش‏هاى عصرى گام‏هاى شایسته محققان است که تبلور آن را در منابع تفسیرى شاهد هستیم.

نزدیک به سه هزار سرعنوان موضوعى، همراه با موضوعات فرعى اول و موضوعات فرعى دوم، مستند به تحقیقات مفسران در این مجموعه نظام یافته است.

موضوعات و معارف در محتوا و در عنوان‏ها با نظر به تعریف علمى - در برخى موارد با یادداشت‏هاى دامنه سرعنوان‏هاى موضوعى در متن کتاب آمده است.

قلمرو موضوعات شامل همه حوزه‏هاى علوم انسانى که در تفاسیر قرآن به آنها توجه شده است و در حوزه‏هاى کلامى، فقهى، حقوقى، اخلاق، مسائل اجتماعى و... همراه با فروع مسائل و فرعى‏هاى اول و دوم ثبت شده است:

موضوعات کلیدى و روزآمدى همانند، آزادى، اراده، انتخابات، اکثریت، برگزیدگى، بیعت، حقوق، حکومت، مشاوره و... در حوزه مسائل اجتماعى.

موضوعات اسلام، ادیان، اهل کتاب، دین، شریعت، کفر، مجوس، مسلمانان، مسیحیت، یهود و... در حوزه مسائل کلامى.

در حوزه فقه و حقوق: احکام، اجتهاد، اوامر، تشریع، تکلیف، حق، حقوق، فروع دین، نواهى و...

در حوزه مسائل عقل: ادراک، الهام، برهان، تخیلات، تفکر، ذهن، شناخت، ظن، عقل، علم و... با ارجاع به موضوعات وابسته تنظیم شده است.

تنظیم ساختار علمى موضوعات با نظم الفبایى هماهنگ و با بهره‏گیرى از روش ارجاعات انجام یافته است و این پژوهش مرجع و اصولى در جهت ظرفیّت‏سازى، بالا بردن توانمندى‏هاى پژوهش و در جهت ارائه ملاک و میزان، اتقان و اعتبار پژوهش‏هاى دینى علمى است.

ساختار معارف قرآن موجود در این مجموعه، اکنون این ظرفیّت را در حد بالایى دارد، که ملاک سنجش اعتبار و اتقان علمى پژوهش‏هاى کلان دینى از جهت ساختار و ابعاد تحقیق در موضوعات محور پژوهش باشد.

نظام موضوعى فرهنگ با توجّه به رابطه تکمیل و تکامل اطلاعات یا موضوعات وابسته و پیوسته ثبت شده در سرعنوان‏ها شکل یافته است. به دیگر سخن، پژوهش‏هاى موضوعى در حوزه معرفت دینى با رویکرد به این نظام مستند و علمى است که مى‏تواند محورهاى تحقیقات خود را کامل دیده و یا با کاهش روبرو ببیند.

ارائه ساختار معارف قرآن در فرهنگ براى کانون‏هاى پژوهشى، برنامه‏ریزى‏هاى علمى، کارشناسى نیز حرکتى علمى و راهبردى است که از یک سو روشن‏گر زیر ساخت‏ها و پیش نیازهاى تحقیقاتى است و از سوى دیگر نشان‏گر مرزهاى مشترک و حد فاصل حوزه اطلاعات اختصاصى.

7

محدوده اطلاعات موضوعات

بدون تردید، ساختار معارف قرآن ارائه شده در فرهنگ در رسیدن به اتقان بیشتر در ویرایش‏هاى بعدى استعداد و ظرفیت تکامل را داراست اما آنچه در این مرحله تنظیم و تدوین شده است، با قرار گرفتن در میزان سنجش تحقیقات موضوعى، دینى برنامه‏ریزى‏هاى تحقیقاتى نظام جدیدى را ارائه نموده است.

از مشخّصه‏هاى برجسته در این مجموعه ثبت دیدگاه‏هاى مذاهب و فرق کلامى، فقهى و... صاحب‏نظران و کارشناسان حوزه‏هاى تفسیر، کلام، فقه، علوم قرآن و... است.

در فاز اوّل فرهنگ موضوعى تفاسیر، بیش از هفتاد مذهب، فرقه و گرایش علمى با موضوعات منسوب و منقول از آنان ثبت شده است.

موضوعات دیدگاهى، بیش از هزاران موضوع است که با توجه به قابلیّت برنامه‏هاى رایانه، این اطلاعات در لوح فشرده صراط، قابل جست‏وجو است.

روایات تفسیرى در فاز اوّل فرهنگ به صورت موضوعى ثبت شده است.

در فاز دوّم به علامت‏گذارى خاص و جداسازى روایات تفسیرى و روایات و موارد شأن نزول به جست‏وجوگران امکان استفاده مستقل از روایات را بخشیده است.

سه هزار سرعنوان موضوعى، 16000 هزار نمایه‏هاى ترکیبى، همراه با 34000 موضوع فرعى اطلاعات فرهنگ موضوعى تفاسیر را تشکیل مى‏دهد.

این موضوعات محتوا معارف بیست تفسیر کامل قرآن مجید، شامل بیش از سیصد جلد تفسیر را در بردارد. که از قرن چهارم هجرى تا دوره معاصر تدوین یافته است.

با توجه به اصول علمى اطلاع‏رسانى و ارائه مجموعه موضوعات در حجم قابل قبول، اطلاعات در سه بخش انجام شده است.

1- ارجاع در موضوعات هم معنى و مترادفات.

آگاهى ر علم

سعادت ر خوشبختى

2- سرعنوان‏هاى فرعى غیر مستقل به سرعنوان‏هاى اصلى خود ارجاع شده است.

احرام ر حج

استطاعت ر حج

چنانچه عنوان با دو عنوان هم معنى و مترادف باشند به هر دو عنوان ارجاع شده است.

استطاعت ر حج

استطاعت ر قدرت

3- موضوعات فرعى - ترکیبى که از وجود نوعى رابطه اطلاعاتى میان دو عنوان حکایت مى‏کنند، در صورتى که اطلاعات محدود داشته باشند در یک جا آمده و از سرعنوان دیگر ارجاع شده است.

اسراف در انفاق ر انفاق

انفاق در نمازر- انفاق على بن ابى طالب‏علیه السلام

سرعنوان‏هاى موضوعى که قلمرو اطلاعات آنها در نظر محقّقان از قبض و بسطهاى متفاوتى برخوردارند، با یادداشت دامنه محدوده اطلاعات تبیین شده است.

موضوعاتى که مراجعه به اطلاعات آنها معارف موضوعى مورد پژوهش را تکمیل نموده و یا تکامل مى‏بخشد در پایان اطلاعات با ارجاع ثبت شده است.

در جهت سرعت و سهولت دست‏یابى محققان و جست‏وجوگران در پایان این فرهنگ موضوعى فهرست‏هایى هفتگانه تنظیم شده است.

1- فهرست الفبایى موضوعات.

2- فهرست سرعنوان‏هاى موضوعى نظام یافته.

3- فهرست اعلام، اشخاص.

4- فهرست ادیان، مذاهب، فرقه‏ها.

5- فهرست جاها و مکان‏ها.

6- فهرست روزها و زمان‏ها.

7- فهرست قبیله‏ها و قوم‏ها

دستاورد پژوهش در فرهنگ موضوعى تفاسیر، تجربه موفّق کار جمعى، و تحقیقات مبارک گروهى است. که در پروژه در مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامى آغاز و انجام یافت. در این پژوهش کلیدى - راهبردى که به دو شکل، لوح فشرده، «صراط»، و مجموعه چاپ شده سه جلدى ارائه گردیده است، از آغاز تا پایان، محققان بسیارى از مشهد و قم حضور داشتند. برخى با همکارى کوتاه مدت و برخى تا پایان راه همراه بودند - توضیحات بیشتر در مقدمه کتاب ثبت شده است.

8

ره‏آورد این تحقیق گروهى، تجربه جدیدى در عصر اطلاع‏رسانى از حوزه معرفت دینى است. در این رهگذر، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، با تشکر از قرآن‏پژوهانى که تا کنون دیدگاه‏هاى خویش را ارائه کرده‏اند، از همه متفکّران و کارشناسان در خواست دارد که دیدگاه‏هاى خویش را ارسال فرمایند.

فاز دوّم فرهنگ موضوعى با توجه به تجربیّات مرحله نخست در حال آماده‏سازى است. اطلاعات موضوع‏نگارى چهارده دوره کامل تفسیرى پایان یافته است. که به یارى خداوند با طبقه‏بندى و ساماندهى اطلاعات نشر خواهد یافت.

پروژه فرهنگ موضوعى تفاسیر، اگر چه به صورت مستقل و در جهت راه‏یابى به محورهاى تکامل اطلاعات در تنظیم و تدوین تفسیر جامع موضوعى قرآن کریم انجام یافت، اما هم‏اکنون این پژوهش در جایگاه خاص خود زمینه‏ها و بسترهاى جدید و پژوهشى را ایجاد کرده است.

در شرایط نوین ارتباطات و تحوّلات شتابزده علمى و فرهنگى، روش‏هاى علمى مقابله و برخورد با هنگامه‏ها و تحوّلات فکرى، فرهنگى در قرن‏هاى پیشین، چنانچه تبیین گردد، راه‏هاى گزینش از سهولت بیشترى برخوردار مى‏گردد.

توجه به بنیادهاى پژوهشى و پژوهش‏هاى بنیادین راهکار علمى پذیرش عالمانه پدیده‏هاى روزآمد عرصه فکر و اندیشه است.

9

زمینه‏سازى‏هاى پژوهشى

آنچه هم اکنون در فرهنگ موضوعى تفاسیر وجود دارد. با توجه به اصل مدلول مطابقى متن تفاسیر است. جنبه علمى - تفصیلى این‏گونه موضوعات با گرایش‏هاى متنوّع زمینه پژوهش‏هاى بسیارى را آماده نموده است که به برخى از آنها اشاره مى‏شود:

الف: 1- شناسایى فضاى علمى - فرهنگى دوران تدوین تفسیر در سده‏هاى پیشین.

2- میزان تأثیرگذارى گرایش‏هاى علمى بیرونى در متن تفاسیر پیشینیان.

3- تشخیص و تعیین و ارائه گرایش‏هاى مثبت و پذیرفته شدن مفسران در تفسیر.

4- تشخیص و ارائه گرایش‏هاى طرد شده از سوى هر مفسّر در تفسیر خود.

5- امتیازات و توانایى‏هاى برجسته و مختص و علمى مفسران.

6- میزان اثر پذیرى تفاسیر دوره‏هاى متأخر از تفاسیر پیشین و اثرگذارى گرایش‏هاى علمى تفسیر در آیندگان.

7- تشخیص و تعیین دوران افول اندیشه‏ها و گرایش‏هاى کلامى، فقهى مذاهب و فرقه‏هاى مختلف.

ب: نظام معارف موجود در فرهنگ موضوعى، برگرفته از متن تفاسیر، زمینه‏هاى علمى و مستند را در جهت ترسیم نمودارهاى علمى آماده نموده است. این نمودارها با هدف شناخت تاریخى، بررسى و طرح موضوعات در منابع مکتوب دستاوردهاى پربارى به همراه دارد؛ از جمله:

- ترسیم نمودارهاى علمى از سیر و جریان تحقیقات قرآنى - کلیات.

- ترسیم نمودار پیدایش و رشد تحقیقات در موضوعات خاص کلامى در تاریخ و دوره‏هاى تفسیرى.

- تعیین کمیّت پژوهش‏هاى فقهى در تفاسیر با توجّه به گرایش‏هاى مذهبى صاحب تفسیر.

- شناسایى و تعیین میزان طرح و بررسى موضوعات اجتماعى و... پیشینه آن در تفاسیر.

شناخت و تعیین میزان و کمیّت بررسى و طرح موضوعات فرقه‏ها و مذهب‏هاى خاص.

فرهنگ موضوعى تفاسیر، تجربه نوینى در عرصه اطلاع‏رسانى و طبقه‏بندى اطلاعات از حوزه معرفت دینى است، این گام بلند اگر چه در آغاز راه خویش است و با توجه به کاستى‏هاى طبیعى دوران نخست خویش نیازمند یارى و یادآورى صاحب‏نظران و قرآن پژوهان، اما انجام آن این باور را توانمند نموده است که پژوهش‏هاى دینى یکسره از نبود اطلاعات سامان یافته و نظام‏مند رنج مى‏برند.

دورى و گاه عدم مراجعه به منابع و متون معتبر علمى آسیب‏هاى بسیارى را بر پژوهش و عرضه آن وارد مى‏سازد و جریان فراگیر دین پژوهى با توجه به ضعف روش‏هاى اطلاع‏رسانى علمى و فاصله بسیار آن با مسیر مطلوب و کارآمد و به روز خود از نیازهاى عصرى گام‏هایى فاصله دارد.

نگاه کمّى و آمارى به پژوهش‏ها، بسنده کردن به حجم آنها، غفلت و یا چشم‏پوشى از منزلت، اعتبار و اتقان و علمیّت در پژوهش، کاربرد و جایگاه پژوهش‏ها را تحت تأثیر قرار داده و برآیند علمى جریان پژوهش را در حوزه‏هاى خاص به مخاطره افکنده است.

10

منبع: فصلنامه پژوهشهای قرآنی