فهرست عناوین

نویسنده : محمد هادی معرفت

طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست می‏آید،86 سوره مکی و 28سوره مدنی است که در این گروه بندی سه معیار وجود دارد:

1- معیار زمان:بیش‏تر مفسرین معتقدند که معیار مکی یا مدنی بودن هجرت‏پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه است. هر سوره‏ای که پیش از هجرت نازل شده مکی‏و هر سوره‏ای که پس از هجرت نازل شده است مدنی به شمار می‏رود،خواه درمدینه نازل شده باشد خواه در سفرها.و حتی در مکه در سفر حج‏یا عمره یا پس ازفتح،چون پس از هجرت بوده است،مدنی محسوب می‏شود.ملاک هجرت نیزداخل شدن به مدینه است.بنابر این آیاتی که پس از هجرت از مکه و پیش از ورودبه مدینه،در راه بر پیامبر نازل شده است،مکی محسوب می‏شود.مثلا آیه ان الذی‏فرض علیک القرآن لرادک الی معاد... (1) بر اساس این تعریف و ملاک که پس از خروج ازمکه در راه بر پیامبر نازل شده،مکی است.

2- معیار مکان:هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکی است.و هر چه‏در مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنی است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن‏نازل شده باشد.پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکی است و نه‏مدنی.در این زمینه جلال الدین سیوطی روایتی آورده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

«انزل فی ثلاثة امکنة:مکة و المدینة و الشام‏»که طبق گفته ابن کثیر،مقصود از شام‏تبوک است (2).

3- معیار خطاب:هر سوره‏ای که در آن،خطاب به مشرکان می‏باشد مکی و هرسوره‏ای که در آن خطاب به مؤمنان می‏باشد،مدنی است.در این زمینه ازعبد الله بن مسعود حدیثی آورده‏اند که گفته است:«هر سوره که یا ایها الناس در آن‏به کار رفته باشد،مکی است و هر سوره که یا ایها الذین آمنوا در آن به کار رفته باشدمدنی است‏» (3) ،زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان. البته درسوره‏های مدنی مانند سوره بقره، یا ایها الناس به کار رفته که کلیت این معیار راخدشه‏دار می‏کند.

برای تشخیص سوره‏های مکی و مدنی،ملاک‏هایی را مشخص کرده‏اند که هریک به تنهایی نمی‏تواند ملاک جامع و مانع باشد.بلکه این ملاک‏ها روی هم رفته تاحدودی تعیین کننده است.به طور کلی ملاک‏ها و علایم برای تشخیص،عبارت‏است از:1)نص و خبر،2) علایم صوری و ظاهری،3)علایم محتوایی و معنوی.

1

علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبری(متوفای 732)می‏گوید:«برای‏شناخت مکی و مدنی دو راه وجود دارد: سماعی،که از راه نقل و روایت‏به دست‏می‏آید.قیاسی،که از روی ضابطه تشخیص داده می‏شود».آن گونه که علقمة بن قیس(متوفای 62)از عبد الله بن مسعود روایت کرده است:«هر سوره‏ای که در آن یا ایهاالناس آمده باشد یا لفظ‏«کلا»استعمال شده باشد یا در ابتدای آن حروف مقطع‏باشد-جز زهراوین(بقره و آل عمران)و نیز سوره رعد که بنا بر قولی مدنی است-یادر آن قصه آدم و ابلیس آمده باشد-جز سوره‏های طولانی-یا سوره‏ای که در آن‏سر گذشت انبیای سلف و امت‏های گذشته آمده باشد مکی است،و هر سوره‏ای که‏در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعی سخن گفته شده باشد،مدنی است‏» (4).

برخی خصوصیات دیگری برای شناخت‏سوره‏های مکی و مدنی ذکر کرده‏اندکه عبارت است از:

1- کوتاهی آیات درون یک سوره و نیز کوتاهی سوره،نوعا مکی بودن آن رامی‏رساند.و بلندی آیه‏های یک سوره علاوه بر بلندی سوره نوعا مدنی بودن آن راثابت می‏کند.

2- لحن تند و شدید سوره بیش‏تر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج ومقاومت در مقابل حق بوده‏اند،ولی لحن ملایم و خفیف، مدنی بودن سوره رامی‏رساند که بیش‏تر خطاب به مؤمنین است.

3- بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگی‏های‏سوره‏های مکی است.و در سوره‏های مدنی بیش‏تر از تفاصیل احکام و بیان‏شریعت اسلام سخن گفته شده است.

4- دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رای و سلامت عقیده و ترک‏لجاج و عناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشرکان و ناچیز شمردن اندیشه‏های‏تهی و بی‏اساس آنان،از خصایص سوره‏های مکی به شمار می‏رود.در حالی که‏برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روی در عقاید و افکار و اندیشه‏ها و نیزمبارزه با منافقین و ذکر خصایص و صفات آنان از ویژگی‏های سوره‏های مدنی است.

5- غالبا خطاب‏ها با عنوان یا ایها الناس... از ویژگی‏های سور مکی است و باعنوان یا ایها الذین آمنوا از خصایص سور مدنی است.

البته این ویژگی‏ها هرگز کلیت ندارد،بلکه صرفا درباره برخی از انواع صدق‏می‏کند.و در صورت اجتماع چندین خصیصه،اگر موجب علم و یقین شود و نص‏معارضی در میان نباشد،قابل اعتماد است،و موجب قوت احتمال و اطمینان‏می‏شود.در این صورت است که نتیجه کار برد فقهی و تاریخی و غیره دارد.بنابر این‏ملاک تشخیص مکی و مدنی،یا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعی می‏گویند.یااجتهاد و شواهد ظاهری و صورت جمله بندی و داشتن سجع و وزن و کوتاهی آیات‏و سوره‏هاست‏یا شواهد محتوایی است.بدین معنا که شکل بیان اصول عقاید واحکام و برخورد با کفار و منافقین نشانه مکی و مدنی بودن سوره است.

2

پی‏نوشتها:

1- قصص 28:85.

2- الاتقان،ج 1،ص 23.

3- المستدرک،ج 3،ص 18-19.

4- البرهان،ج 1،ص 189.

منبع: علوم قرآنی