درباره وجه تسمیه قم، نظرات و اقوال متعددی وجود دارد که هرکدام به نوعی به تاریخچه و ویژگی‌های این شهر اشاره دارند. بررسی دقیق این نظریات نیازمند تحقیق مفصل‌تری است، اما در اینجا به برخی از مهم‌ترین اقوال در این زمینه اشاره می‌کنیم:

۱. جمع شدن آب‌ها

یکی از نظریات قدیمی بیان می‌کند که نام «قم» از جمع شدن آب‌های دو رودخانه تیمره و اناربار در این منطقه نشأت گرفته است. به گفته احمد بن ابی عبدالله برقی، در گذشته این منطقه محل تجمع آب‌ها بوده و از آنجا که در عربی جمع شدن آب را «قم» می‌گویند، این نام به آنجا داده شده است. (قمی، ۲۱:۱۳۶۲)

۲. روایت دینی

روایتی دیگر می‌گوید که حضرت محمد (ص) هنگام عروج ابلیس ملعون را در این مکان مشاهده کردند که در حال نشستن و سر به زانو دارد. حضرت محمد (ص) به او گفتند: «قم یا ملعون» به معنای «برخیز ای ملعون» و از آن زمان به این مکان «قم» اطلاق شد. (مجلسی، ج۵۷، ص ۲۱۷)

۳. نام‌گذاری توسط قمساره

در برخی متون تاریخی آمده است که شهر قم توسط قمساره، یکی از فرزندان پادشاه کیانی، بنا شده است و نام «قم» از «قمساره» گرفته شده است. (قمی، ۲۱:۱۳۶۲)

۴. تغییرات زبان‌شناختی

در کتاب «راهنمای قم»، به استناد برهان قاطع، آمده است که «قم» در اصل «کم» بوده و این نام به دلیل تغییرات زبانی اشعریون عرب به «قم» تبدیل شده است. (برقعی و دیگران، ۱۳۱۷، ۲)

۵. تغییرات تاریخی نام

یکی دیگر از نظریات می‌گوید که نام قم ابتدا «کمیدان» یا «کمندان» بوده و به مرور زمان به دلیل افتادن چهار حرف به «کم» و سپس به «قم» تغییر یافته است. (فقیهی، ۱۳۷۸، ۱۲)

۶. نام‌های باستانی

در دوره باستان، قم به نام‌های مختلفی از جمله «کمیدان»، «کم»، «کومه»، «گونا»، «گورنیا»، «کوآما»، «آربایت»، «هکاتوم پیل»، «کمب»، و «ویران آباد کرد قباد» شناخته شده است. (احمدی، ۳۹، ۱۳۹۶)

۷. القاب مذهبی

با استقرار و مرکزیت تشیع در قم، این شهر به القاب مختلفی مرتبط با معنی مذهبی و تاریخی آن، مانند «دارالمومنین»، «دارالعباد»، «خیرالمقدمین»، «دارالعلم»، «خاک فرج»، «مختار العباد»، «کوفه کوچک»، «حرم اهل بیت»، و «ارض جبل» شناخته می‌شد. (نائینی کچویی، ۱۰: ۱۳۸۱)

این نظریات مختلف نشان‌دهنده تاریخچه پیچیده و غنی نام‌گذاری شهر قم است و به خوبی نمایانگر اهمیت تاریخی و مذهبی این شهر در تاریخ ایران و جهان اسلام است.