مهرناز زاوه

اگر زمانی بخواهند صنعت نشر ایران را به دلیل زیر پا گذاشتن کپی رایت زیر سوال ببرند، جریان ترجمه آثار مارک تواین می تواند نمونه بارزی از این بی اعتنایی فارسی زبانان به حقوق انتشار باشد. پیش آمده که یک کتاب مارک تواین با ترجمه های متفاوت از سوی حدود ده ناشر منتشر شده است و در این بین نه تنها حقوق نویسنده، بلکه حقوق مترجمان هم رعایت نشده است. اما اگر انتشار ترجمه های متعدد از آثار مارک تواین را نشانه ای برای استقبال ایرانیان از آثار تواین محسوب کنیم، می توانیم بگوییم که این نویسنده امریکایی در ایران خیلی خوش شانس بوده است. در نوشتار زیر نگاهی انداخته ایم به بعضی از آثار منتشرشده این نویسنده در ایران.

سرگذشت تام سایر

سرگذشت تام سایر رمانی است به قلم مارک تواین که در سال 1876 منتشر شد. رمان درباره زندگی پسربچه ای است که روی رودخانه می سی سی پی زندگی می کند. داستان در شهری زاییده خیال به نام سنت بارزبورگ می گذرد که الهام گرفته از شهر هانیبال از ایالت میسوری بود که مارک تواین خودش در آنجا زندگی می کرد.
تام سایر با خاله و پلی و برادر ناتنی اش، سید، زندگی می کرد. تام لباس هایش را در یک دعوا کثیف می کند و روز بعد به عنوان تنبیه مجبور می شود پرچین ها را رنگ کند.
تام عاشق بکی تاچر، دختر تازه وارد شهر می شود، اما داستان عاشقانه آنها وقتی که بکی می فهمد تام قبلا با دختر دیگری به نام ایمی لارنس نامزد بوده به هم می خورد. مدتی بعد از دوری کردن بکی، تام یک شب به اتفاق هاکلبری فین به گورستان می روند؛ جایی که شاهد قتل دکتر رابینسون بودند.
سایر همچنین در سه کار ناتمام تواین ظاهر می شود: هاک و تام در میان سرخپوستان، توطئه تام سایر و بیگانه مرموز. اگرچه هر سه کار ناتمام بعد از مرگ نویسنده منتشر شد، اما فقط «توطئه تام سایر» طرح کاملی دارد و تواین دو کار دیگر را بعد از نوشتن تنها چند بخش رها کرده است.
در ایران حدود ده مترجم این کتاب را ترجمه کرده اند که قدیمی ترین شان ترجمه جواد محیی است که با عنوان فرعی «برده فراری» در سال 1334 از سوی بنگاه مطبوعاتی گوتنبرگ منتشر شد. سال 1346 نیز سازمان کتاب های جیبی، ترجمه پرویز داریوش از این رمان را منتشر کرد.

سرگذشت هاکلبری فین

این کتاب که اولین بار دسامبر 1884 در امریکا و فوریه 1885 در انگلیس منتشر شد، عموما از برجسته ترین رمان های امریکایی شمرده می شود و از اولین کارهای عمده ادبیات امریکایی است که از اول تا آخر به زبان عامیانه انگلیسی نوشته شده است. داستان از زبان هاکلبری فین، دوست تام سایر، روایت شده است که همچنین راوی دو رمان دیگر تواین هم هست: تام سایر در خارج و تام سایر کارآگاه. این کتاب دنباله سرگذشت تام سایر است.
سرگذشت هاکلبری فین از زمان انتشارش پیوسته موضوع بحث و بررسی منتقدان ادبی بوده است. به محض انتشار به خاطر زبان بی ادبانه اش، مورد انتقاد قرار گرفت و در قرن بیستم حتی بیشتر از قبل جنجال آفرید.
تواین به خاطر استفاده از کلیشه نژاد و استفاده مداوم از واژه نژادپرستانه «کاکاسیا» در کتاب «سرگذشت هاکلبری فین» از همان آغاز با واکنش های منفی همراه می شود. در شرایط انتقادآمیز آن زمان به سختی می شد ستایش تی.اس الیوت و ارنست همینگوی را پنجاه سال بعد از انتشار کتاب پیش بینی کرد.
یا انتشار نسخه امریکایی کتاب در سال 1885، بسیاریاز کتابخانه ها آن را ممنوع کردند. کمیته کتابخانه های عمومی ماساچوست اجازه نداد که آخرین کتاب مارک تواین به کتابخانه ها راه یابد.
یکی از اعضای کمیته می گوید اگرچه مایل نیست که این اثر را غیراخلاقی بنامد، معتقد است کمی شوخ طبعی در آن نهفته است که بسیار زننده است. اعضای دیگر کمیته نیز نگاهی مشابه دارند و آن را بی ادبانه، زننده و بدون ظرافت توصیف می کنند و عقیده دارند کتاب بیشتر مناسب زاغه نشین هاست تا افراد باهوش و محترم.
کتاب «سرگذشت هاکلبری فین» در ایران بارها و بارها و توسط بیش از ده مترجم ترجمه و منتشر شده است. اولین بار کتاب «ماجراهای هاکلبری فین» در سال 1339 با ترجمه هوشنگ پیرنظر و از سوی بنگاه نشر فرانکلین منتشر شد، اما ابراهیم گلستان در سال 1349 این کتاب «هاکلبری فین» را ترجمه کرد. ترجمه گلستان را انتشارات آگاه منتشر کرد. نجف دریابندری دیگر مترجم بنامی بود که در سال 1366 این کتاب مشهور را با نام «سرگذشت هاکلبری فین» برای انتشار توسط انتشارات خوارزمی ترجمه کرد.

ویلسون کله پوک

داستان در مکانی خیالی در شهری مرزی از ایالت میسوری در حاشیه رودخانه می سی سی پی و در نیمه اول قرن نوزده اتفاق می افتد. دیوید ویلسون وکیل جوانی است که به شهر نقل مکان می کند و حرف ها و اظهار نظرهای هوشمندانه او، بد تعبیر می شود که سبب می شود محلی ها به او انگ کله پوکی بزنند.
لنگستون هیوز، شاعر مشهور امریکایی، در مقدمه این رمان نوشته: «خواننده از ابتدا می داند چه کسی مرتکب قتل شده و داستان حکایت از چگونگی حل این جنایت دارد. شرایط گشودن این گره، اگرچه در زمان خودش تازگی داشت، اما پس از آن انگشت نگاری برای کشف جرم در امریکا دارای چندان اهمیتی نبود و مردی که برای سرگرمی، مسخره بازی درمی آورد ابله و کله پوک فرض می شد».
این کتاب با عنوان «کله پوک» با ترجمه فریده تیموری چندبار و تا آخرین بار در سال 1390 از سوی نشر دبیر در ایران منتشر شده است.

بشر چیست؟

«بشر چیست؟» که در سال 1906 توسط مارک تواین منتشر شد، دیالوگی است بین مردی جوان و یک مرد مسن تر که از دنیا خسته است. عنوان کتاب اشاره به مزامیر داوود دارد که این گونه آغاز می شود: «بشر چیست که این گونه به فکرش هستی...»
کتاب نظریاتی مثل سرنوشت، اختیار و همچنین خودپرستی را شامل می شود. پیرمرد اصرار می ورزد که انسان صرفا یک ماشین است و نه بیشتر. مرد جوان مخالف است و از او می خواهد وارد جزئیات شود و دلایلی برای این عقیده بیاورد.
این کار برخلاف ذات هزلی برخی از آثار تواین، مباحثه صمیمی و صادقانه ای از نظریات او پیرامون طبیعت انسان جلوه می کند. عقاید تواین پیش از نوشتن «بشر چیست» همانند پیرمرد بود، اگرچه به نظر می آید عقاید گوناگونی درباره آزادی بشر دارد. این کتاب در ایران با ترجمه محمدحسن گنجی و از سوی سازمان کتاب های پرنده آبی در سال 1334 منتشر شد. در فهرست کتابخانه ملی ایران، زیر این عنوان آمده که «این کتاب در سال های مختلف توسط ناشرین متفاوت منتشر شده است!».

تام سایر کارآگاه

تام سایر کارآگاه رمانی است که در سال 1896 توسط مارک تواین منتشر شد. این کتاب دنباله سرگذشت تام سایر (1876) و سرگذشت هاکلبری فین (1884) است و تام سایر می کوشد قتل مرموز را در رمان کارآگاهی بسیار معروف زمان خود، حل کند. همانند سرگذشت هاکلبری فین، داستان از زبان اول شخص که هاکلبری فین است روایت می شود.
در سال 1938، رمان به صورت فیلمی به کارگردانی لوئیس کینگ درآمد. بیلی کوک در نقش تام سایر یک سال بزرگ تر از شخصیت رمان مارک تواین بود. در این فیلم، تام برای سرویس سری ایالات متحده امریکا کار می کند. در رمان برگرفته از فیلم، سایر اشاره می کند که قبلا به عنوان کارآگاه کار کرده است.
کتاب تام سایر کارآگاه را سعید داوودی در سال 1373 ترجمه کرد که از سوی نشر پیمان منتشر شد. این کتاب تا کنون به چاپ ششم رسیده است.

زندگی سخت

«زندگی سخت» یک نیمه سفرنامه محسوب می شود که طی سال های 1870 تا 1871 نوشته و در سال 1872 به عنوان مقدمه اولین کتاب تواین به نام «ساده دلان در سفر کشتی» منتشر شد. این کتاب ماجراجویی های تواین پیش از سفر تفریحی مربوط به «ساده دلان در سفر کشتی» را روایت می کند. «زندگی سخت» سفرهای مارک تواین جوان در غرب وحشی طی سال های 1861 تا 1867 را دنبال و نخستین ماجراجویی های او را تصویر می کند: دیدار او از دریاچه نمک، جست و جو برای کشف طلا و نقره، سفر به قلمرو هاوایی و آغاز کارش به عنوان نویسنده. در این زندگی نامه خواننده می تواند نمونه هایی از شوخ طبعی نابجای تواین را ببیند که موضوع اصلی نویسندگی در کتاب های بعدی اش نظیر «سرگذشت هاکلبری فین»، «سرگذشت تام سایر» محسوب می شود.
دو فضانورد امریکایی به نام های فرانک هورمن و جیمز لاول هنگام ماموریتشان در سفر چهارده روزه به دور زمین که در سال 1965 از سوی ناسا ترتیب داده شده بود این کتاب را با صدای بلند می خواندند. هورمن در مصاحبه ای در سال 1999 این موضوع را گفت. این هم از عجایب است که تا به حال هیچ مترجم ایرانی به سراغ این کتاب نرفته، اما قرار است نشر زاوش ترجمه امیرحسین وزیری را منتشر کند.

بیگانه مرموز

کاری نیمه تمام از مارک تواین و آخرین تلاش او برای نوشتن رمانی است که بین سال های 1897 تا 1908 آن را نوشته است. بخش اصلی کتاب گزارشی اجتماعی از عقاید تواین درباره مفهوم اخلاق و ن‍ژادپرستی است. او این داستان را با چندین روایت متفاوت نوشت که همه آنها ناتمام هستند. این کتاب را نجف دریابندری با عنوان «بیگانه ای در دهکده» ترجمه و سازمان کتاب های جیبی آن را منتشر کرده است.

تام سایر در سرزمین بیگانه

در داستان این کتاب، تام، هاک و جیم به افریقا می روند؛ جایی که در آن دربرابر شیرها، دزدان و کک ها جان سالم به در می برند تا برخی از اعجاب انگیزترین چیزهای دنیا را ببینند؛ از جمله اهرام ثلاثه و مجسمه ابوالهول. همانند کتاب «سرگذشت هاکلبری فین» و «تام سایر کارآگاه»، این داستان نیز از زبان اول شخص مفرد، هاکلبری فین، روایت می شود. این کتاب دنباله داستان های تام سایر است. این کتاب اولین بار با عنوان «تام سایر در سرزمین غربت» با ترجمه سعید میرداوودی توسط انتشارات پیمان منتشر شد. در سال 1388 نیز ثریا قیصری این کتاب را با عنوان «تام سایر در سرزمین بیگانه» ترجمه کرد.

زندگی روی می سی سی پی

این کتاب که در سال 1883 به طور هم زمان در امریکا و انگلیس منتشر شد، خاطرات مارک تواین از روزهای پیش از جنگ داخلی امریکاست که او راهنمای یک کشتی بخار روی رود می سی سی پی بود. در عین حال «زندگی روی می سی سی پی»، سفرنامه ای است که سفرش در می سی سی پی از سنت لوییز تا نیواورلئان را تا سال ها پس از جنگ روایت می کند. گفت می شود این کتاب اولین کتابی بود که تواین به صورت تایپ شده به ناشر سپرد.
در سال 2980 براساس این داستان، فیلمی برای تلویزیونی دولتی امریکا ساخته شد. در این فیلم بسیاری از داستان های عجیب و غریب کتاب نمایش داده می شود. در سال 2010 نیز با اقتباس از این کتاب نمایشی موزیکال به روی صحنه رفت. این کتاب از معدود آثار مارک تواین است که در ایران فقط یک نویسنده سراغش رفته است. ترجمه زنده یاد ابوالقاسم حالت از این کتاب را سازمان کتاب های جیبی منتشر کرد.

اسکناس یک میلیون پوندی و چند داستان دیگر

این کتاب مجموعه ای از داستان های کوتاه مارک تواین است که در سال 1893 منتشر شد؛ در دهه ای مصیبت بار برای امریکا که حکایت از تزلزل، مهاجرت های ناگهانی، و تظاهرات مردمی دارد.
همچنین زمان دشواری برای تواین بود که برشکسته شده بود و مرگ محبوبش، سوزی، او را از پای درآورده بود. «اسکناس یک میلیون پوندی» نمودار صعود جادویی از حضیض فقر به اوج ثروت مرد فروشنده ای باتدبیر و کاردان را نمایش می دهد که با یک دلار در جیب به سانفرانسیسکو می رود. داستان «اسکناس یک میلیون پوندی» اولین بار در سال 1377 با ترجمه منصوره احمدی توسط انتشارات زلال منتشر شد. سه سال بعد سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد این داستان و داستان های دیگر کتاب را با ترجمه مهدی ابریشم چیان منتشر کرد.

یک یانکی اهل کانتیکات در دربار شاه آرتور

این کتاب در سال 1889 منتشر شد. بعضی از قصه های قدیمی این کتاب با عنوان «یک یانکی در دربار شاه آرتور» به بازار آمد. تواین هجویه ای از افکار رمانتیک شوالیه ها نوشت که از خوابی الهام گرفته شده بود که خودش در آن در هیئت یک شوالیه حضور داشت. از آغاز قرن بیستم این داستان معروف بارها در قالب فیلم سینمایی و انیمیشن به بازار درآمد و اولین بار در سال 1921 فیلمی صامت براساسش ساخته شد. در سال 1927 رمان در قالب فیلمی موزیکال به کارگردانی ریچارد راجرز و لورنس هارت عرضه شد.
این کتاب در سال 1379 با عنوان «یک یانکی در دربار آرتورشاه» توسط فریده مهدوی دامغانی ترجمه شد. در همین سال علی فاطمیان این کتاب را با عنوان «ینگه دنیایی در قصر آرتورشاه» ترجمه کرد که ترجمه او از سوی سازمان وزارت ارشاد منتشر شد.

منبع: هفته نامه آسمان شماره 74
نویسنده : مهرناز زاوه