۲۸ مرداد سالروز در گذشت میر سید محمد فاطمی قمی
* پدر قانون نویسی در ایران
* نویسندۀ قانون مدنیِ ایران
* بنیانگذار بیمارستان فاطمی در قم
مدفون در مقبرۀ زکریا بن آدم در شیخان قم است نام و یاد او را حداقل با فاتحه ای گرامی داریم و از روح پرفتوحش مدد طلبیم. نام و یادش پایدار.
حقوقدان برجستۀ ایران دکتر جعفری لنگرودی نویسندۀ شروح متعدد بر قانون مدنی و نگارندۀ «فلسفه اعلی در علم حقوق» اعتقاد دارد که مجسمۀ فاطمی باید مانند مجسمۀ فردوسی در تهران برافراشته شود:
«پس از تدوین قانون مدنی به پیشنهاد محمد علی فروغی (ذکاءالملک دوم) نخست وزیر وقت، یک عدد عصا به عنوان تقدیر[از] زحمات فاطمی اهداء شد. به دیگران چه دادند. (نقل از اتوبیوگرافی فاطمی به قلم خودش). این تحقیر بود نه تقدیر.»
جا داشت مانند مجسمۀ فردوسی، مجسمۀ فاطمی را در پارک شهر مقابل کاخ دادگستری برافرازند که سیاحان که از ایران و طهران دیدن می کنند آن را هم ببینند. فروغی مدتی خود قاضیِ دیوان کشور بود و باید بیش از این، قدردانی از نویسندۀ قانون مدنی می کرد، به ویژه آن که از جریان ها هم بی اطلاع نبود. نمی دانم این چه بیماری روانی است که ما از قدردانی بزرگان خود مضایقه می کنیم و آنان را در مصارف مبتذل صرف می نمائیم؟ مثلا فاطمی را مستشار دیوانِ کشور کردند تا استعداد سرشارش را صرف خواندن پرونده های صدتا یک غاز کند و به سؤال های احمقانۀ پاره ای از همکارانش هر روزه جواب دهد تا مواجب ماهانه بگیرد. بندۀ خدا همان حقوق را جمع کرد و بیمارستان فاطمی را درقم ساخت» (علم حقوق در گذرگاه زمان، صص ۱۸-۲۲)
سید محسن محسنی

هر سرزمینی در هر دوره‌ای افراد شاخص و برجسته‌ای دارد. لیکن از میان این شاخصان و برجستگان شماری بی‌بدیل و بی‌نظیرند و همانندی نمی‌توان برای آنان یافت و عده‌ای ستارۀ درخشان و همیشگی آسمان مفاخر آن کشور باقی می‌مانند. به نظر یکی از مفاخر معاصر ایران و ستارۀ تابناک آسمان علم و فضیلت و انسانیت جهان هستی، مرحوم میر سید محمد فاطمی، نویسندۀ قانون مدنی (مصوب 1307- 1314 ش) است. قانون مدنی هرکشور به عنوان قانون ام الباب/قانون مادر محسوب می‌شود. به بیان روشن‌تر شکل قانونی تمامی روابط مدنی و عقود و تعهدات مردم و روابط خانوادگی آنها از جمله ازدواج و ارث و وصیت و جز آن در قانون مدنی هرکشور تجلی می‌یابد.
مرحوم فاطمی در بدو قانون نویسی در ایران توفیق می‌یابد با مهارت تمام قواعد و مقررات فقهی پیچیده را به صورت عبارات ساده و کوتاه فارسی تحت عنوان «قانون مدنی» در آورد. وی در تدوین این قانون از همکاری شماری از فقها و حقوقدانان ایرانی که در اروپا تحصیل کرده بودند، بهره برد. حتی گقته شده که او از طریق ترجمۀ قوانین مدنی کشورهای اروپایی به عربی با مقررات قوانین مدنی آن کشورها آشنایی داشته است. اهمیت این قانون در هر کشوری به حدی است که رهبران و رؤسا و پادشاهان آن کشور برای تدوین و تصویبش مداخله می‌کنند.
مرحوم فاطمی در نوشتن نخستین قوانین ثبت اسناد و اصول محاکمات (قانون آیین دادرسی مدنی) نیز نقش اساسی داشته است. از همین رو شایسته است او را «پدر قانون نویسی ایران» بنامیم. به مناسبت خدمات و لیاقتش احمد شاه قاجار، عصای مرصع و به لحاظ تدوین قانون مدنی رضا شاه به او سرعصای مرصع اعطاء کردند.
او به جز جنبۀ علمی، آراسته به فضایل و سجایای اخلاقی بی‌شمار بود. شرح شیرین چله نشینی و سلوک عرفانی مرحوم فاطمی را در خاطرات او که کتابخانه مجلس شورای اسلامی در سال 1389 با عنوان «خاطرات سید محمد فاطمی نویسندۀ قانون مدنی و مستشار دیوان تمیز» با تصحیح دکتر حسن زندیه منشر کرده است، بخوانید و لذت ببرید. مرحوم فاطمی مشروطه خواه معتدلی بود. شعر نیز می‌سرود و «حیرت» تخلص می‌کرد:
ای دل جهان به کام تو شد شد، نشد نشد/ یا ساغری به جام تو شد شد، نشد نشد
جام جهان نمای ِ جم و تاج خسروی/ مُلک کیان به نام توشد شد، نشد نشد
این اسب تیز گامِ سبک خیزِ روزگار/ بی‌رنج و غصه رام تو شد شد، نشد نشد
با خلق کن معاشرت، اما به پختگی/ هر چند کس که خام تو شد شد، نشد نشد
«حیرت» بده به شعر تو داد سخنوری/کس طالب کلام تو شد شد، نشد نشد
حکایت سفارش رضا شاه و رفتار فاطمی که بیانگر فضیلت و عدالت و انسانیت او است، خواندنی است: «مراتب فضل و دانش و سکون و وقار مرحوم فاطمی زبانزد بود، تا آن‌جا که در مقام ریاست شعبۀ چهارم دیوان کشور قرار داشت. از طرف داور (وزیر عدلیه/ دادگستری وقت یا بالاترین قدرت قضایی وقت) به او ابلاغ می‌شود که نظر شاه در این پرونده چنین است.آن مرحوم می‌گوید آنچه حق است رعایت خواهد شد و مسئول جوابگویی آن هم من هستم. ظاهرا نظر شاه در آن پرونده رعایت نمی‌شود. روزی در مراسم سلام رسمی، شاه در برخورد با مرحوم فاطمی از او مؤاخذه نموده می‌گوید ،پیغام مرا داور به شما نداد؟ در پاسخ می گوید: چرا داد و من با اطمینانی که داشتم اعلی حضرت نظری جز اجرای عدالت ندارد و به این وسیله خواسته‌اند مرا امتحان کنند، تا چه حد نفوذپذیر هستم، بنابراین نظر قلبی اعلی حضرت که همان احقاق حق بود عمل شد. رضا شاه سر خود را زیر انداخته و رد می شود.» (خاطرات، ص بیست تا بیست و یک)
دوران جوانی فاطمی مصادف با انقلاب مشروطه بود و او در جریان این انقلاب به مبارزان مشروطه‌خواه پیوست. او هنگام مبارزه رویۀ اعتدالی اتخاذ کرد و حتی پس از پیروزی انقلاب مشروطه از اعدام شیخ فضل الله نوری که به دست مشروطه‌خواهان تندرو صورت گرفت، اظهار انزجار کرد.
وی پس از ازدواج و به دنیا آمدن دو فرزندش ابتدا انسیه دختر کوچکش در کودکی و سپس ابوالقاسم پسرش را در نوجوانی از دست می‌دهد. شرح آن در خاطراتش، هم خواندنی و هم تأثر برانگیز است. او به همین دلیل به یاد فرزندش بیمارستانی در قم می‌سازد که تا روزگار ما پابرجا بود اما در دهۀ شصت تخریب و جای آن خیابانی گشوده شد. هنوز مردم قم علی‌رغم نابودی بیمارستان، از چهار راهی که به این بیمارستان ختم می‌شد، با عنوان «چهار راه بیمارستان» یاد می‌کنند. با توجه به شخصیت علمی و فضایل اخلاقی او مردم قم نباید بگذارند یاد و نام او به فراموشی سپرده شود و به‌خصوص نسل جوان را با زندگی این شخصیت بزرگ آشنا کنند.
سید‌محسن محسنی

سید محمد فاطمی، فرزند حاج میرزا سید حسین، یکی از چهره‌های مشهور تاریخ اخیر ایران و از جمله قضات عالی قدر و علما و فقها و شریعتمداران مجتهد بود. او یکی از اعضای کمیسیون و انشاء کننده قانون مدنی ایران و بسیاری از قوانین دیگر به شمار می‌آمد و تا انتهای عمر همواره منشأ خدمات علمی و فرهنگی بود.
سید محمد فاطمی در اول برج حمل ۱۲۵۲ (ش) در شهر مقدس قم به دنیا آمد. تحصیلات و معلومات خود را نزد پدر و علمای حوزه‌های علمیه قم شروع کرد و در علوم عقلیه، ادبیات فارسی، ادبیات عربی، فقه و اصول اسلامی، حکمت، منطق و ریاضیات، تبحر یافت و به درجه اجتهاد رسید.
در شانزدهم صفر سال ۱۳۲۸ (هـ . ق) برابر با بیستم قوس ۱۲۸۸ (ش) در حالی که مشغول تدریس در حوزه‌های علمیه بود، به حکم وزیر عدلیه وقت (حسن پیرنیا) برای خدمت قضایی به عدلیه دعوت شد. او در آغاز سال ۱۲۸۸ (ش) ریاست شعبه دوم محکمه بدایت حقوق را بر عهده گرفت. دیگر سمتهای قضایی او عبارتند از : عضو (معاون) محکمه استیناف (۴ ثور ۱۲۹۱)، ریاست شعبه استیناف (۱۶ قوس ۱۲۹۲)، مشاور محکمه تمیز (۱۲ قوس ۱۲۹۷)، مستشار دیوان عالی تمیز (۲۷ ثور ۱۳۰۰)، ریاست شعبه دیوان عالی تمیز با رتبه ۷ قضایی (۱۵/۳/۱۳۰۵)، ریاست کل استیناف تهران (۵/۲/۱۳۰۶) ، ریاست شعبه ۴ دیوان عالی تمیز (۲۹/۱/۱۳۰۷)، ریاست شعبه ۴ دیوان عالی تمیز (۱۲/۱۱/۱۳۱۰)، ریاست شعبه اول، دوم و چهارم دیوان عالی تمیز (در سالهای ۱۳۱۷-۱۳۱۶)، عضویت درشورای عالی ثبت (۱/۸/۱۳۱۷)، عضویت در کمیسیون ترفیع قضایی (تا سال ۱۳۲۴)
در سال ۱۳۰۷ (ش) براساس دعوت و امریه وزارت عدلیه، در کنار تنی چند از شخصیت های دینی و قضایی همچون: حاج سید نصرالله تقوی (سادات اخوی)،سید محسن صدر (صدرالاشراف)، سید مصطفی عدل (منصور السلطنه)، حاج میرزا محمدرضا ایروانی (غروی) و عده‌ای دیگر که اعضای کمیسیون تهیه و تدوین قانون مدنی بودند، مستقیماً زیر نظر علی اکبر داور (۷-۱۳۰۵ ش) بند بند قانونی کنونی را با زحمت و دقت فراوان به رشته تحریر درآورد.
سید محمد فاطمی، در کنار مشاغل قضایی، به تدریس در مدرسه عالی علوم سیاسی و مدرسه عالی حقوق می‌پرداخت و علاوه بر تدریس حقوق اسلامی و فقه و اصول، حقوق ثبت اسناد و املاک را نیز تدریس می‌کرد. او براساس سنت «زکاه العلم نشره» به مدت ده سال از ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۰ به تدریس در دانشکده معقول و منقول مشغول بود و تبرعاً به ارائه دروس می‌پرداخت.
فاطمی، فرزندی نداشت و پیش از مرگ، تمام اندوخته خود را وقف خدمات عمومی و ساختن بیمارستان در شهر قم کرد. در طول خدمت، یکی از قضات شریعتمدار محترم و نافذ القول و سرشناس عدلیه بود و طی بیست سال اول خدمت، حتی یک روز مرخصی نگرفت. کم سخن می‌گفت و مرد عمل بود. شیوه نگارش و انشای حقوقی او زبانزد خاص و عام بود. نمونه این نوع نگارش را می‌توان در جلد اول قانون مدنی مشاهده کرد. در تدوین کتاب «فرهنگ کاتوزیان» که فرهنگی عربی به فارسی است، همکاری علمی موثری با شیخ محمد علی تهرانی کاتوزیان داشت. از دیگر آثار تالیفی او، ترجمه به فارسی متن عربی کتاب «اسلام و اندیشه‌ها» نوشته هانری دو کاستری است که توسط زعلول پاشا از متن اصلی به عربی ترجمه شده بود.
سید محمد فاطمی، در بیست و هشتم مردادماه ۱۳۲۴ (ش) پس از سی و شش سالگی خدمت قضایی و علمی به جامعه ایران، بر اثر بیماری و در سن ۷۳ سالگی بدرود حیات گفت. پیکرش در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شده است.
منبع: مبارکیان، عباس، چهره ها در تاریخچه نظام آموزش عالی حقوق و عدلیه نوین، چاپ اول، انتشارات پیدایش، تابستان ۱۳۷۷