شهر قم با میراث تاریخی بی‌بدیل خود، همواره یکی از مراکز مهم فرهنگی و مذهبی ایران به شمار آمده است. در میان این میراث گران‌بها، دروازه‌ها و گذرگاه‌های قدیمی شهر قم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند. یکی از این دروازه‌ها که نقش مهمی در تاریخ و هویت شهر قم ایفا کرده، دروازه ری است. شناخت دقیق مکان این دروازه می‌تواند به ما در فهم بهتر تاریخ و فرهنگ شهر قم کمک شایانی نماید. در این مقاله، به کمک نوشته‌های مرحوم ناصرالشریعه در کتاب “مختارالبلاد”، به جایابی دقیق‌تر دروازه ری می‌پردازیم و اهمیت احیای این محل تاریخی را بررسی می‌کنیم.

توصیفات ناصرالشریعه

ناصرالشریعه در کتاب خود که نخستین بار در سال ۱۳۲۴ شمسی به چاپ رسید، توصیفات ارزشمندی از مکان‌های تاریخی و مذهبی قم ارائه می‌دهد. این توصیفات می‌تواند به ما در جایابی دقیق برخی از بناهای تاریخی که اکنون از بین رفته‌اند، کمک کند.

بقعه شاه سید علی

ناصرالشریعه در توصیف بقعه شاه سید علی می‌گوید:

“بیرون دروازه ری واقع است.”

(تاریخ قم، چاپ دوانی، ۱۳۵۰، ص ۱۳۰)

چهار امامزاده

وی در خصوص بقعه چهار امامزاده نیز مشابه توضیحی ارائه می‌دهد:

“بقعه آنها در خارج دروازه ری و قسمت شمال شهر است.”

(همانجا)

بقعه شیخ اباصلت

اما توصیف وی از بقعه شیخ اباصلت دقیق‌تر است:

“جنب دروازه ری بقعه و قبه متوسط از آجر است که گویند مدفن شیخ اباصلت هروی از اصحاب حضرت رضا علیه السلام است.”

(همانجا، ص ۱۲۹)

این توصیفات به ما نشان می‌دهد که بقعه شیخ اباصلت در نزدیکی دروازه ری واقع شده و این دروازه درون محدوده شهری قرار داشته است.

گذر دروازه ری

شواهد دیگری که به ما در جایابی دروازه ری کمک می‌کنند، عبارتند از گذر دروازه ری که تا پس از پیروزی انقلاب اسلامی وجود داشته است. متأسفانه چند دهه پیش تمامی این گذر تخریب شده، اما تا چندی پیش بقایایی از آن همچنان در محل باقی مانده بود. این گذرها معمولاً درون محوطه شهرها قرار داشته‌اند، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که دروازه ری بعد از این گذر بوده است.

اهمیت تاریخی دروازه ری

راه باستانی “قم/کم – ری/ریگا” به عنوان یکی از قدیمی‌ترین شاهراه‌های تاریخی ایران، از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. این راه نه تنها در دوران پیش از اسلام، بلکه در دوران اسلامی نیز نقش مهمی در ارتباطات تجاری و فرهنگی ایفا کرده است. دروازه ری به عنوان یکی از ورودی‌های اصلی این شاهراه، نقطه‌ای استراتژیک در تاریخ قم محسوب می‌شود.

پیشنهاد برای احیای دروازه ری

با توجه به اهمیت بالای تاریخی و فرهنگی این ناحیه، احیای دروازه ری و گذرهای مرتبط می‌تواند نقش مهمی در جذب گردشگر و رونق اقتصادی قم ایفا کند. شهرهایی نظیر تهران و برخی دیگر از شهرهای ایران اقدام به بازسازی نمادین دروازه‌های قدیمی خود کرده‌اند؛ اقدامی که می‌تواند به عنوان الگویی برای قم مورد توجه قرار گیرد.

محور تاریخی “بازار کهنه – مسجد جامع – دروازه ری” نیز می‌تواند به عنوان یکی از محلات تاریخی شهر مورد توجه قرار گیرد و طرح‌های نوسازی و بازآفرینی در این محور اجرا شود. این گونه پروژه‌ها نه تنها به حفظ و احیای میراث فرهنگی کمک می‌کنند بلکه می‌توانند به عنوان نقاط جذب گردشگر، نقش مهمی در توسعه اقتصادی شهر ایفا کنند.

نتیجه‌گیری

با توجه به شواهد تاریخی و توصیفات ناصرالشریعه، می‌توان نتیجه گرفت که دروازه ری یکی از عناصر مهم تاریخی شهر قم بوده است. احیای این دروازه و گذر مرتبط با آن می‌تواند به فهم بهتر تاریخ و فرهنگ این شهر کمک کرده و نقش مهمی در جذب گردشگر و رونق اقتصادی منطقه ایفا کند.

امید است که مدیران شهری و مسئولان مربوطه با توجه به این اهمیت تاریخی، در جهت بازسازی و احیای این میراث ارزشمند گام بردارند و با این اقدام، قم را به عنوان یک مقصد گردشگری تاریخی و فرهنگی به جامعه جهانی معرفی کنند. بدون شک، این اقدام می‌تواند نه تنها در حفظ میراث فرهنگی شهر موثر باشد، بلکه به عنوان یک منبع درآمدزایی و توسعه پایدار برای شهر قم عمل کند.