مقاله ای که در ادامه مشاهده می کنید، توسط "جناب آقای سیدعلی ملکوتی" تألیف و در جلد دوازدهم کتاب "پژوهشهای ایرانشناسی ناموارۀ دکتر محمود افشار" به چاپ رسیده است.

کوچکترین

سه باغ را با ذکر این که «مختصرند» نام می برد بی آنکه مساحت آنها را مشخص کند. طرف دروازه کاشان دو باغ در کنار همند: باغ شاه مراد و باغ ارغوان «بسیار مختصرند انار و انجیر اشجار آنها می باشد. طرف دروازۀ ری، باغ شمس آباد «باغ مختصری است.» اما کوچکترین باغ که مساحت آن را ذکر می کند. باغ قلعۀ حاجی احمد به مساحت ۱۰ جریب که در قسمت دروازه قلعه و جنوب شهر واقع است. باغ مؤلف، که به دست خود آباد کرده: «باغ اقلّ بندگان محمد تقی بیک، خارج دروازه قلعه به قدر بیست جریب است در این دولت ابد مدّت آباد نموده ام از میوه های ممتاز دارد و انار معتبر هم دارد.» (ص ۷۸).

باغی که گلستانی مشهور و بی نظیر دارد، باغ فخرآباد: «دو قطعه است {یکی} مختصر جناب میرزا حسین متولی باشی بسیار آباد نموده اند. میوه های بهاری و تابستانی و پاییزی دارد به خصوص گلستانی دارد که در تمام باغات قم نظیر او نیست. یکی دیگر ملکی جناب میرزا محمدتقی و وارث مرحوم میرزا سید محمد مستوفی است او هم آباد و معتبر و هشتاد جریب محل، در باغ است.» (ص ۸۳)

باغ «صاحب آباد» و کاشت درخت پسته: «ملکی علمای قم است و قدری عالی جاه، رشید خان مالک می باشد، مرحمت مآب میرزا علی رضا، والد ما جد جناب مستطاب حاجی سید جواد آباد نموده اند در عهد خاقان مغفور، میوۀ آنجا انار و انجیر و پسته، محل باغ یک صد جریب است.» (ص ۸۲) و در جای دیگر می نویسد: «انار و پسته این باغ بسیار ممتاز است[۳۴].

در باب درخت پسته و محصول آن هر چند در شرح باغهای دیگر به آن اشاره نمی کند، اما در مورد باغ مزبور نشان توجّه به این محصول و دیرینگی آن در این منطقه بوده است.

در این چند دهۀ اخیر کاشت درخت پسته به علت مناسب بودنِ خاک و موقعیت خاص جغرافیایی بار دیگر از روستاهای قمرود و قنوات معمول شده است.

منابع قرن چهارم و سده های بعد از آن از این خشکبار پر ارزش و مفید و سابقۀ کاشت آن سخن گفته اند: ابن حوقل سیّاح و جغرافیادان قرن چهام می نویسد: «شهر قم حصاری دارد و فراخ نعمت است آب آشامیدنی مردم از چاه و آب باغ ها به وسیلۀ دولاب تأمین می شود، میوه ها و درختان پسته و فندق دارد[۳۵]…»

مؤلف تاریخ قم گوید: «درخت های جوز و فُستُق تمام بار و میانه و دون، هر یک جدا بنویسد در دفتر و اثبات کند[۳۶].» و در جای دیگر دربارۀ نحوۀ پرداخت خراج می نویسد: «هر شش درخت فُستُق و زیتون درهمی و در هر سی و شش طاقات فُستُق و زیتون یکدرهم[۳۷].»

جغرافیا نویس دیگر قرن چهارم صاحب کتاب معتبر ممالک و مسالک دربارۀ پسته و فندق این شهر نویسد: « امّا قم شهر خوش و نزه و سبز است و حوالی آن سوری برآورده. و آب آنجا از چاه می باشد و در آن شهر درختان بسیار و میوه وافر است مثل فستق[۳۸] و بندق و غیره…»

با توجّه به استعداد زمین های کنارۀ مَسیله[۳۹] و روستاهای قمرود چنانچه کاشت این درخت توسعه می یافت قم چون مناطقِ پسته خیز دیگر، از این محصول برخوردار می گردید.

میوۀ متداول شهر بیشتر انار و انجیر است امّا مؤلف از باغی نشان می دهد که میوۀ بهارۀ آن بیش از پاییزه است:

باغ قاسم دباغ: «از باغات قدیم است بانی آن معلوم نیست الآن اکثر ملک عالی جناب حاجی میرزا هدایه الله است که از فضلای قم است، غالب میوۀ آنجا سیب و زردآلو و گوجه است محل باغ به قدر شصت جریب است.»(ص۷۷)

دیگر باغی پر درخت که آفتاب بر زمین آن نمی تابد: «باغ بالا مرحوم حاجی اصغر خان،  از باغات مشهور قم است در آنجا عمارت با صفایی دارد و خیلی میوه خانۀ معتبری است و از روی سلیقه اشجار او غرس شده و چنان آباد است که آفتاب را بر زمین او راه تابش نیست به قدر هفتاد جریب هم محل باغ است.» (ص ۷۶)