شکل‌گیری اولیه شهر زاهدان به نام دزداب، در تپه‌های شمال‌شرقی شهر در محدودهٔ شیرآباد و سعیدآباد فعلی صورت گرفت. بناهای تاریخی از آن دوران شامل خانه خشت و گلی محمدخان گورگیج، مسجد فیض‌الرحمان و کتابخانهٔ کامبوزیا می‌باشد. اراضی کشاورزی شرق این محدوده نیز نشان‌دهندهٔ همین موضوع است.

نقش خط راه‌آهن در توسعه دزداب بسیار مهم بود. این خط آهن به مرکز کنونی شهر (تقاطع شاهپور و پهلوی) می‌رسید و محل پیاده شدن مال و مسافر بود. نقشه اولیه شهر توسط یک مهندس از کویته و فرماندار جدید به شکل شطرنجی با چهار خیابان شمالی-جنوبی و چهار خیابان شرقی-غربی طراحی شد. زمین‌های اطراف این خطوط منظم به تجار مجانی داده می‌شد تا در آن‌ها ساختمان بسازند و بعداً به قیمت متری ۵ شاهی تا یک ریال به فروش می‌رسید.

در سندی با عنوان «سواد نظامنامه ساختمان شهر دزداب» که مربوط به اوایل دوران پهلوی و استقرار بلدیه در این شهر است، آمده است که مطالبین اراضی باید ساختمان‌های خود را بر طبق نقشهٔ دزداب بسازند تا هیچ گونه اعوجاجی در طول یا عرض خیابان‌ها و جاده‌ها نشود. هرگاه بر خلاف نقشه ساختمانی بشود، نه تنها مقصر مجبور به خراب کردن ساختمان خود بر طبق نقشه خواهد شد بلکه جریمه نیز بر او تعلق خواهد گرفت.

توسعه اجتماعی و فرهنگی زاهدان

زاهدان به دلیل موقعیت جغرافیایی و خط آهن، به مرکز تجاری مهمی تبدیل شد. اقوام مختلف از جمله بلوچ‌های ریگی، مهاجران هندی و هزاره‌ای در این شهر ساکن شدند و به فعالیت‌های اقتصادی و نظامی مشغول بودند. جمعیت شهر در اوایل دوران رضاشاه حدود ۵۰۰۰ نفر بود که بیش از نیمی از آن‌ها اتباع خارجی بودند.

حسینیه‌های مختلف در زاهدان نشان‌دهندهٔ تنوع فرهنگی و مذهبی این شهر است. گروه‌های مختلف از جمله بیرجندی‌ها، خراسانی‌ها، سیستانی‌ها و کرمانی‌ها دارای حسینیه‌های خاص خود در این شهر هستند. این حسینیه‌ها به عنوان مراکز تجمع و برگزاری مراسم مذهبی و فرهنگی، نقش مهمی در حفظ هویت و همبستگی این اقوام در زاهدان دارند.

نتیجه‌گیری

زاهدان با تاریخچه‌ای غنی و متنوع، از یک آبادی کوچک به یک مرکز تجاری و فرهنگی مهم تبدیل شده است. نقش خط راه‌آهن در توسعه این شهر و حضور اقوام مختلف با فرهنگ‌ها و سنت‌های گوناگون، زاهدان را به یکی از شهرهای مهم و پرجنب‌وجوش ایران تبدیل کرده است. حسینیه‌ها و مراکز مذهبی نیز به عنوان نمادهایی از همبستگی و فرهنگ اقوام مختلف، نقش مهمی در تقویت پیوندهای اجتماعی در این شهر ایفا می‌کنند.