موضوع : شهرشناسی | استان قم - قم

تحولات تاریخی قم از دوران هخامنشیان تا ساسانیان

مقدمه

شهر قم از دیرباز نقش مهمی در تاریخ ایران ایفا کرده و با تحولات متعددی در دوره‌های مختلف تاریخی مواجه بوده است. این مقاله به بررسی وضعیت قم در دوران هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان می‌پردازد و به جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی این شهر در این دوره‌ها می‌پردازد.

قم در دوران هخامنشیان

در دوره هخامنشیان، قم بخشی از ایالت ماد بود و به عنوان منطقه‌ای آباد و وسیع شناخته می‌شد. هرچند اطلاعات دقیقی از شرایط این شهر در دوره هخامنشیان به دست نیامده است، شواهد حاکی از آن است که قم از اهمیت قابل توجهی برخوردار بوده است. برخی منابع معتقدند که اسکندر مقدونی پس از فتح ایران و ویرانی تخت جمشید، قم را نیز تخریب کرد. با این حال، روایتی دیگر وقوع زلزله‌ای شدید را علت ویرانی این شهر می‌داند. بطلمیوس، جغرافی‌دان مشهور عصر هلنیسم، نیز از قم با نام «گونا» یا «گودینا» یاد کرده است.

قم در دوران سلوکیان

در دوره سلوکیان، قم همچنان به عنوان یک منطقه مهم شناخته می‌شد. آثار باستانی این دوره شامل دو ستون بلند با سرستون‌های یونانی در نزدیکی حوزه بین سلطان‌آباد (اراک فعلی) و قم، نشان‌دهنده اهمیت این منطقه در این دوره است.

قم در دوران اشکانیان

در زمان اشکانیان، قم بخشی از یکی از مقرهای مهم حکومتی بود. ری به عنوان پایتخت بهاره اشکانیان و قم محل سکونت یکی از خاندان‌های بزرگ اشکانی به نام گیو شناخته می‌شد. امروزه، روستای گیو در قم نام خود را از این خاندان به ارث برده است. آثار باستانی متعدد از این دوره شامل تپه امامزاده نوران، قلعه گلی کاج محمدآباد و قلعه طغرود نشان از اهمیت قم در این دوره دارند.

قم در دوران ساسانیان

ابادانی با دست قباد ساسانی

مورخان و محققان، قم را یکی از شهرهای مهم دوران ساسانی می‌دانند. قباد ساسانی در سال ۴۸۸ میلادی، در حین جنگ با هیاطله، متوجه خرابی‌های گسترده قم شد و پس از پیروزی، دستور به بازسازی و آبادانی این شهر داد. در نتیجه، قم به «ویران آباد کرد کواذ» شهرت یافت.

اصلاحات انوشیروان

خسرو انوشیروان، پادشاه نامدار ساسانی، ساختار اداری کشور را به چهار بخش تقسیم کرد. قم به همراه دیگر مناطق مانند ارمنستان، آذربایجان، گیلان، و اصفهان در بخش شمالی یا جبال قرار گرفت. این تقسیم‌بندی نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک قم در شاهنشاهی ساسانی بود.

دوران خسرو پرویز

در زمان خسرو پرویز، قم شهری آباد بود و محصولاتش، از جمله زعفران، در دربار ساسانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت اقتصادی قم در این دوره است.

پایان دوران ساسانی و ورود اسلام

در پایان دوران ساسانی، قم یکی از شهرهای مورد توجه بود. یزدگرد سوم پس از شکست در مقابل مسلمانان، به این منطقه پناه آورد. گزارش‌ها حاکی است که در جنگ قادسیه، بیش از بیست هزار سرباز از قم و کاشان شرکت داشتند.

آثار باستانی و بقاء فرهنگی

در دوره ساسانی، قم دارای نهرها و روستاهای متعددی بود. وجود آتشکده‌های متعدد در مناطقی مانند جمکران گواه بر فرهنگ مذهبی غنی این منطقه است. بسیاری از این آتشکده‌ها پس از ورود اسلام به مساجد تبدیل شدند. همچنین قلعه‌ها، کاروانسراها و پل‌های متعدد از این دوره به جای مانده که نشان‌دهنده فعالیت‌های ساختمانی و راه‌های ارتباطی گسترده در این منطقه است.

نتیجه‌گیری

قم در طول تاریخ خود همواره یکی از مناطق مهم ایران بوده است. از دوران هخامنشیان تا ساسانیان، این شهر نقش‌های متنوعی ایفا کرده و به عنوان مرکز فرهنگی، اقتصادی و مذهبی شناخته شده است. بازمانده‌های تاریخی و فرهنگی قم نشان‌دهنده اهمیت و جایگاه ویژه این شهر در دوره‌های مختلف تاریخی است. کاوش‌های باستان‌شناسی و پژوهش‌های بیشتر می‌تواند به شناخت بیشتری از تحولات قم در این دوره‌های تاریخی کمک کند.