مقدمه

حاکمان مناطق مختلف ایران قبل از دوره قاجار معمولاً از سران خاندان‌های ایالات انتخاب می‌شدند و اغلب به صورت مستقل عمل می‌کردند. این شرایط در زمان فتحعلی‌شاه قاجار تغییر یافت و بسیاری از شهرها و ایلات توسط فرزندان و منسوبان پادشاه و مقامات حکومتی اداره می‌شدند. شهر قم یکی از این مناطق بود که حاکمان متفاوتی را به خود دید. در این مقاله به بررسی حاکمان قم در زمان فتحعلی‌شاه پرداخته شده است.

نقش ایلخانی در حکومت مناطق

قبل از دوره قاجار، ایلخان‌ها که از سران خاندان‌های ایالات بودند، حکمرانی مناطق خود را بدون دخالت حکومت مرکزی انجام می‌دادند. این حکمرانی اغلب به صورت صوری تابع حکومت مرکزی بود. اما در زمان فتحعلی‌شاه، این روند تغییر کرد و حکمرانی ایالات به دست فرزندان و منسوبان پادشاه افتاد.

حاکمان قم

در زمان فتحعلی‌شاه، حاکمان قم چندان مشهور نبودند و برخی از آنها تنها برای مدت کوتاهی حکومت کردند. برخی از آنها نایب حکومت بودند و حکومت ساوه و زرند نیز جزو حوزه حکمرانی قم محسوب می‌شد. در ادامه به برخی از مهم‌ترین حاکمان قم اشاره می‌شود:

کربلایی حسین بیک
حسین بیک به عنوان نایب دارالمؤمنین قم در سال 1214 هجری قمری منصوب شد. فتحعلی‌شاه فرمانی صادر کرد که درآمد تیول مادر شاه به سید حسن قمی داده شود.

حاجی محمد حسین خان
محمد حسین خان بیگلر بیگی قم، اصفهان و کاشان در سال 1219 هجری قمری بود. فتحعلی‌شاه فرمانی صادر کرد که هر سال مبلغی به سید حسن سرکشیک در قم داده شود و تیولی به او واگذار گردد.

محمد تقی بیک
محمد تقی نایب الحکومه قم در سال 1223 هجری قمری بود که به نیابت از اسدالله خان در قم حکمرانی می‌کرد.

اسدالله خان
اسدالله خان پسر دوم حاج ابراهیم خان اعتمادالدوله شیرازی بود که در سال 1212 هجری قمری به حکومت قم و کاشان منصوب شد. او پس از مرگ پدرش به لرستان و بروجرد منتقل شد و در سال 1280 هجری قمری درگذشت.

میرزا ابوالقاسم
میرزا ابوالقاسم در سال 1244 هجری قمری حاکم قم بود و خدمات زیادی از جمله ساخت کاروانسرا و احداث قنات در قم انجام داد.

حاج محمد حسین صدر اصفهانی
محمد حسین خان صدر اصفهانی که به بیگلر بیگی اصفهان رسید و نیز حکومت قم و کاشان را داشت. وی توجه ویژه‌ای به علما داشت و چند درب به آستانه مقدسه اهدا کرد.

عبدالله خان امین‌الدوله
عبدالله خان پسر حاج محمد حسین خان بود که به حکومت قم منصوب شد و در قم قناتی احداث کرد. وی بعداً به صدارت عظمی دست یافت.

کیکاووس میرزا
کیکاوس میرزا پسر بیست و هشتم فتحعلی‌شاه بود که در قم حکمرانی می‌کرد و اقدامات عمرانی بسیاری انجام داد.

آقاخان محلاتی
میر محمد حسن حسینی معروف به آقاخان محلاتی پس از مرگ پدر به حکومت قم و محلات گماشته شد. وی پس از چند سال به هندوستان رفت و سلسله اسماعیلیه را در آنجا رواج داد.

نتیجه‌گیری

حکومت قم در زمان فتحعلی‌شاه قاجار به دست حاکمان مختلفی اداره می‌شد که هر یک توانستند در توسعه و بهبود شرایط این شهر نقش مؤثری ایفا کنند. تغییرات عمده‌ای در ساختار حکمرانی و انتصاب حاکمان به وجود آمد که تاثیر بسزایی بر تاریخ این شهر گذاشت. اقدامات این حاکمان نه تنها به بهبود زیرساخت‌ها و شرایط اقتصادی مردم قم کمک کرد، بلکه مسیر توسعه مذهبی و فرهنگی شهر را نیز هموار نمود.