مقدمه

دوران پادشاهی محمدشاه قاجار با سیاست‌های خاص مذهبی همراه بود که موجب کم‌توجهی به شهرهای مذهبی مانند قم شد. محمدشاه و صدر اعظم صوفی‌اش، بیشتر به مراقد و مقابر اهل تصوف و عرفان توجه داشتند تا شهرهای مذهبی. با این حال، در این دوره نیز برخی اقدامات عمرانی و مدیریتی در قم توسط حاکمان محلی انجام شد که ارتباطی با سیاست‌های مذهبی دربار نداشت. این مقاله به بررسی این اقدامات و نقش حاکمان قم در این دوره می‌پردازد.

سیاست مذهبی محمدشاه

محمدشاه قاجار به دلیل اعتقادات و رویکردهای مذهبی خاص خود، توجه چندانی به شهرهای مذهبی و عالمان دینی نداشت. او و صدر اعظمش اغلب به مراقد صوفیان و عارفان توجه می‌کردند و کمتر به اماکن مذهبی شیعه، مانند حرم مطهر حضرت معصومه (س) پرداخته می‌شد. باوجود این بی‌توجهی، برخی اقدامات عمرانی در قم توسط حاکمان محلی و شاهزادگان انجام شد.

اقدامات عمرانی در قم

یکی از مهم‌ترین اقدامات عمرانی در قم، ساخت آب‌انبار توسط فرهاد میرزا، پانزدهمین فرزند عباس میرزا، بود. فرهاد میرزا در سال 1250 هجری قمری و در سن 17 سالگی به حکومت لرستان منصوب شد. او در زمان محمدشاه به ساخت آب‌انباری در قم پرداخت که در ماده تاریخ آن آمده است:

چونکه محمد شه آن خسرو صاحبقران
گشت به عدل و به داد شهره به هر کشوری

این اقدام نشان‌دهنده توجه برخی از شاهزادگان به بهبود زیرساخت‌های شهری بود.

نزاع‌های محلی و دخالت حکومت مرکزی

در سال پنجم سلطنت محمدشاه، یعنی در سال 1255 هجری قمری، درگیری میان طایفه بیگدلی و اهل قم رخ داد که به استفاده از شمشیر و تفنگ کشیده شد. برای مدیریت این بحران، بخشعلی خان قرا باغی یوز باشی به عنوان مسئول انتظام امور قم منصوب شد.

حضور محمدشاه در قم

محمدشاه قاجار برای صید و شکار و همچنین زیارت به قم می‌آمد. او در برخی مواقع، مخالفان خود را به قم تبعید می‌کرد. برای حفظ مشروعیت خود و بر اساس اعتقادات مذهبی، وصیت کرد که پس از مرگش در قم به خاک سپرده شود.

حاکمان قم در دوران محمدشاه

نواب الله وردی میرزا
او پسر هفدهم فتحعلی شاه قاجار بود و در ابتدا حاکم شاهرود و بسطام بود. پس از جنگ دوم ایران و روسیه، او به سرکوب شورش‌های منطقه فارس پرداخت. در سال 1250 هجری قمری به حکومت قم منصوب شد. اما با ورود محمدشاه به تهران، توسط منوچهر خان معتمد الدوله دستگیر و به تهران فرستاده شد.

امیر حسین خان پدر محمد کاظم
اطلاعات دقیقی از اقدامات او در دست نیست، اما او نیز یکی از حاکمان قم در این دوره بود.

میرزا ابوطالب خان قزوینی
او و برادرش، میرزا عبدالباقی خان قزوینی، در چند نوبت حکومت قم را عهده‌دار شدند. او از سوی میرزا نصرالله صدرالممالک اردبیلی به این منصب منصوب شده بود.

نتیجه‌گیری

دوران محمدشاه قاجار با کم‌توجهی به شهرهای مذهبی همراه بود. با این حال، حاکمان محلی و شاهزادگان با اقدامات عمرانی خود توانستند به بهبود وضعیت شهر قم کمک کنند. این اقدامات نشان‌دهنده تأثیرات مثبت مدیریت محلی بر توسعه زیرساخت‌ها و بهبود شرایط زندگی مردم بود. با وجود بی‌توجهی مرکزی، این تلاش‌ها توانستند نقش مهمی در تاریخ و توسعه این شهر ایفا کنند.