مقدمه

ناصرالدین شاه قاجار، یکی از پادشاهان تاریخ معاصر ایران، هفت بار به قم سفر کرده است. این سفرها به دلایل مختلفی از جمله زیارت، شکار و سفرهای تفریحی انجام شده‌اند. برخی از این سفرها در قالب بازگشت از دیگر سفرهای استانی و برخی دیگر به طور خاص برای سفر به قم بوده‌اند. در ادامه به بررسی این سفرها و دلایل و جزئیات آنها می‌پردازیم.

نخستین سفر: جوانی و همراهی با امیرکبیر

اولین سفر ناصرالدین شاه به قم در سال 1266 هجری قمری و در دومین سال سلطنت وی، در سن 19 سالگی و با همراهی میرزا تقی خان امیرکبیر انجام شد. این سفر که اولین تجربه پادشاهی وی محسوب می‌شود، فاقد نوشتار و مستندات شفاف از سوی شاه است. تنها منابعی که به این سفر اشاره دارند، منابعی همچون «مرآة البلدان» هستند که به کوکب فیروزی اشاره دارند.

دومین سفر: ماجرای عباس میرزا

یک سال بعد از سفر اول و در بازگشت از سفر اصفهان، ناصرالدین شاه بار دیگر به قم سفر کرد. این بار، ماجرای عباس میرزا ملک آرا و فرمان حکومت قم بدون مشورت با امیرکبیر، به وقوع پیوست. این اتفاقات ضمن ایجاد نارضایتی برای امیرکبیر، زمینه‌ساز تیره شدن روابط شاه و صدراعظم شد. این سفر و حوادث پیرامون آن نشان‌دهنده چالش‌های داخلی دربار قاجار بود.

سومین سفر: زیارت و تفریح در سلطان‌آباد

در سال 1275 هجری قمری، ناصرالدین شاه در جریان سفر به چمن سلطانیه، به قم نیز سفر کرد. این سفر با هدف زیارت حضرت معصومه (س) و همچنین تفریح و شکار در مناطق اطراف قم انجام شد. شاه در این سفر چند روز در نیزار قم توقف کرد و به شکار و تفریح پرداخت.

چهارمین سفر: شکار در مسیله

ناصرالدین شاه در سال 1284 هجری قمری برای چهارمین بار به قم سفر کرد. این سفر که به منظور شکار در منطقه مسیله و زیارت حضرت معصومه (س) صورت گرفت، با خاطرات جالبی از شکار و مشاهدات شاه همراه بود. شاه در این سفر به آبادانی قم و وجود بازارهای جذاب اشاره کرده و برداشت مثبتی از این شهر داشت.

پنجمین سفر: بازگشت از عتبات

پس از یک سفر پرمشقت به عتبات در سال 1287 هجری قمری، ناصرالدین شاه در مسیر بازگشت به قم رسید. وی در این سفر علاوه بر زیارت حضرت معصومه (س)، دستور داد تا برای فقرا و نیازمندان قم نان و غله تامین شود. این اقدام شاه نشان از توجه او به وضعیت اجتماعی و اقتصادی مردم داشت.

ششمین سفر: بازدید از علی‌آباد و حوض سلطان

در سال 1305 هجری قمری، ناصرالدین شاه بار دیگر به قم سفر کرد. این بار، هدف اصلی وی علی‌آباد و تماشای دریاچه قم بود، اما او این فرصت را غنیمت شمرده و به زیارت حضرت معصومه (س) پرداخت. در این سفر، شاه از آبادانی و تغییرات مثبت در قم شگفت‌زده شد و به تحسین از معماری و بازارهای آن پرداخت.

هفتمین سفر: سفر به عراق عجم

هفتمین و آخرین سفر ناصرالدین شاه به قم در سال 1309 هجری قمری و در جریان سفر به عراق عجم صورت گرفت. شاه پس از عبور از مناطق مختلفی از جمله حضرت عبدالعظیم، کهریزک و علی‌آباد، به قم رسید و سه روز را به زیارت و تفریح در این شهر گذراند. اعتماد السلطنه و دکتر فووریه، پزشک مخصوص شاه، نیز در این سفر همراه وی بودند و مشاهدات خود را از وضعیت قم و مناطق اطراف آن به نگارش درآوردند.

نتیجه‌گیری

سفرهای ناصرالدین شاه به قم نه تنها نشان از علاقه وی به این شهر مقدس دارد، بلکه بیانگر پیچیدگی‌های سیاسی و اجتماعی دوران قاجار نیز است. این سفرها که با اهداف مختلفی از زیارت تا شکار و تفریح انجام شده‌اند، نقطه‌ای روشن و قابل توجه در بررسی تاریخ سفرهای پادشاهان قاجار محسوب می‌شوند. وضعیت آبادانی قم، تعاملات شاه با علمای شهر و همچنین تغییرات اجتماعی و اقتصادی، از جمله نقاط برجسته این سفرها می‌باشند.