مقدمه

در دورهٔ قاجار و به ویژه در عصر ناصرالدین شاه، هر ولایت علاوه بر حاکم، دارای یک وزیر نیز بود که امور اداری بیشتر به دست وزیر اداره می‌شد. گاهی این تفکیک روشن نبود و برخی منابع بین حاکم و وزیر تفاوتی قائل نمی‌شدند، به همین دلیل تعداد حاکمان در منابع مختلف متفاوت است. گاهی نیز اختلاف بین حاکم و وزیر موجب اختلال در اداره ولایت می‌شد. این مقاله به بررسی مهمترین حاکمان قم در دوره ناصرالدین شاه می‌پردازد.

عباس میرزا ملک آرا

عباس میرزا، پسر دوم محمد شاه و برادر کوچک‌تر ناصرالدین شاه، یکی از چهره‌های مهم حاکمانی قم در دوره ناصری بود. در سال 1255 هجری قمری به دنیا آمد و حاکمیتی قم را به عنوان نوعی تبعید از طرف ناصرالدین شاه بر عهده گرفت. امیرکبیر به حمایت از وی پرداخت و در سفرهای مختلف از جمله سفر به اصفهان او و مادرش را همراهی کرد. این حاکمیت در حقیقت تلاشی بود برای کاهش تهدیدات احتمالی عباس میرزا علیه سلطنت ناصرالدین شاه.

وزیر نظام نوری

میرزا فضل‌الله وزیر نظام نوری، برادر بزرگتر میرزا آقا خان نوری صدراعظم ناصرالدین شاه، یکی دیگر از حاکمان مهم قم در این دوره بود. وی در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه به حاکمیت قم منصوب شد. میرزا فضل‌الله پس از به دست گرفتن صدارت، اصلاحاتی در زمینه‌های عمرانی و شهری انجام داد.

ذوالفقارخان نوری

ذوالفقارخان، فرزند میرزا آقا خان نوری، حدود ۱۲ سال به عنوان حاکم قم فعالیت کرد. وی اصلاحات گسترده‌ای در قم انجام داد از جمله تعمیرات حرم حضرت معصومه، سد رودخانه، پل دلاک و ساخت کاروانسراها. اقدامات وی در نگهداری و توسعه زیرساخت‌های قم بسیار مثمرثمر بود.

جهانسوز خان قاجار

حاکم بعدی جهانسوز خان بود که در سال 1275 هجری قمری به عنوان حاکم قم منصوب شد. او نیز اصلاحاتی در زمینه مدیریت آب و حفر قنوات انجام داد. سیاست‌های وی در زمینه تامین آب شهر از اقدامات مثبت دوران وی به شمار می‌رود.

عبدالعلی خان ادیب‌الملک

عبدالعلی خان ادیب‌الملک، فرزند علی خان مقدم مراغه‌ای، در سال 1279 هجری قمری به عنوان حاکم قم منصوب شد. ادیب‌الملک چندین نوبت به حاکمیت قم رسید و در هر دوره، به بهبود امنیت و توسعه شهر پرداخت.

محمد حسین خان شهاب‌الملک

شهاب‌الملک نیز به عنوان یکی از حاکمان قم در سال‌های 1285 و 1292 هجری قمری شناخته می‌شود. او اقدامات بسیاری در زمینه عمران و احداث بناهای مذهبی و خدمات عمومی انجام داد که از جمله می‌توان به ساخت مأذنه‌ها و توسعه مسجد جامع اشاره کرد.

علیخان سنقری ریش‌بلند

علیخان سنقری در سال 1292 هجری قمری به عنوان حاکم قم منصوب شد و در زمینه ساخت پل‌ها و توسعه معابر شهر فعالیت کرد. پل علیخانی که یکی از سازه‌های مهم دوره وی است، همچنان به عنوان یکی از آثار ماندگار شناخته می‌شود.

میرزا سید مهدی

میرزا سید مهدی در سال 1295 هجری قمری حاکم قم بود. او از جمله حاکمانی بود که توجه ویژه‌ای به مسائل فرهنگی و علمی داشت و در تهیه و تدوین بخشی از تاریخ قم تحت عنوان «تاریخ دارالایمان قم» مشارکت داشت.

میرزا یوسف خان مستوفی‌الممالک

میرزا یوسف خان مستوفی‌الممالک، فرزند میرزا حسن آشتیانی، در سال 1283 هجری قمری به حاکمیت قم منصوب شد. او در دوران حاکمیت خود موفق به حفظ امنیت و توسعه ساختارهای اداری و مالی ولایت شد.

محمد علی خان سپهدار

محمد علی خان سپهدار به عنوان یکی از اعضای برجسته مجلس وزرای دربار قاجار، در سال 1307 هجری قمری به حاکمیت قم رسید و به بهبود نظم و امنیت شهر پرداخت.

علی نقی میرزا

علی نقی میرزا معروف به رکن‌الدوله دوم، در دوره‌ای کوتاه به عنوان حاکم قم فعالیت کرد. اقدامات وی در این دوره مهم بود اما مدت کوتاه حکومت او فرصتی برای تحقق برنامه‌های بلندمدت فراهم نکرد.

عباس میرزا اعتضادالدوله

عباس میرزا اعتضادالدوله، فرزند محمد مهدی خان اعتضادالدوله و نوه ناصرالدین شاه، آخرین حاکم برجسته قم در دوره ناصری بود که پس از پدرش مسئولیت حاکمیت قم را برعهده گرفت. وی نیز در حوزه‌های مختلف مدیریت، سیاست‌گذاری و امنیت شهر موفق عمل کرد.

نتیجه‌گیری

سیاست‌ها و اقدامات حاکمان قم در دوره ناصرالدین شاه، به طور عمده بر بهبود زیرساخت‌ها، مدیریت منابع و حفظ امنیت شهر متمرکز بود. با توجه به تغییرات متعدد در حاکمیت این ولایت، تلاش‌های این حاکمان در توسعه شهری و بهبود معیشت مردم قم نقش بسزایی داشته است. بررسی این دوره نشان می‌دهد که هر کدام از این حاکمان با وجود محدودیت‌های سیاسی و اقتصادی، نقش مهمی در توسعه و تثبیت ساختارهای شهری قم داشته‌اند.

جدول حاکمان قم در دوره ناصرالدین شاه