مقدمه

دارا بودن مسئولیت تولیت آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) در شهر قم، فرصت و امتیازات اجتماعی و اقتصادی فراوانی را نصیب متولیان این مکان مقدس کرده است. این مقاله به تحلیل جایگاه اجتماعی و اقتصادی متولیان آستانه در دوره‌های مختلف می‌پردازد و نقش و امتیازات این جایگاه را بررسی می‌کند.

موقعیت اجتماعی

متولیان آستانه از نظر اجتماعی، موقعیتی برتر و معتبر داشتند، چرا که این جایگاه به‌واسطه فرامین و احکام شاهان و حکام وقت به آنان تفویض می‌شد. این مسئله گذشته از اهمیت فرهنگی و مذهبی، قدرت اجتماعی زیادی را برای متولیان به همراه داشت. متولیان به‌واسطه ارتباط مستقیم با شاهان و حکام وقت، در جامعه نفوذ قابل‌توجهی داشتند و از احترام و اعتبار بالایی برخوردار بودند.

موقعیت اقتصادی

از نظر اقتصادی، متولیان آستانه از امتیازات و درآمدهای فراوانی برخوردار بودند. واقفین املاک برای مزارات و آستانه‌ها، حق‌التولیه‌ای تعیین می‌کردند که شامل مالیات و درآمدی ثابت برای متولیان بود. این دستورالعمل از ابتدای پدید آمدن تولیت برای آستانه حضرت معصومه (س) تا به امروز برقرار بوده و توسط شاهان و حکام در فرامین خود به‌وضوح ذکر شده است.

به‌عنوان مثال، متولیان شرعی آستانه علاوه بر دریافت حق‌التولیه، حق‌النقابه نیز دریافت می‌کردند، چرا که آنان نقش نقابت سادات قم را نیز بر عهده داشتند. این امتیازات اقتصادی، متولیان را به یکی از قدرتمندترین و ثروتمندترین طبقات جامعه تبدیل کرده بود.

منابع اقتصادی

منابع اقتصادی متولیان شامل ثروت‌های کلان، املاک، مزارع، باغات و وسایل متعدد بود. این اموال به دلیل عدم پرداخت مالیات به دولت و بهره‌مندی از امتیازات اجتماعی متعددی، روز به روز افزایش می‌یافت. به‌عنوان مثال، افضل‌الملک در کتابچه تفصیل و حالات دارالایمان قم، اشاره کرده که باغات مربوط به متولیان همیشه پرآب و دارای آب جاری بود، در صورتی که سایر باغات به نوبت از آب رودخانه استفاده می‌کردند.

برخورداری از ثروت‌های کلان

طولانی بودن دوره تصدی مسئولیت تولیت برای برخی از خاندان‌های مذهبی و انتقال تولیت به نسل‌های بعدی، موجب انباشت ثروت‌های زیادی برای متولیان شد. مثلاً مسعودی خمینی در خاطرات خود می‌گوید که یکی از متولیان قبلی آستانه، نود میلیون دلار در بانک انگلستان پول داشت. این نشان‌دهنده حجم عظیم ثروت‌های اندوخته شده توسط متولیان است.

اقدامات خیریه توسط متولیان

باوجود برخورداری از ثروت‌های کلان و امتیازات اجتماعی، بسیاری از متولیان آستانه حضرت معصومه (س) در امور خیریه و عام‌المنفعه نیز مشارکت داشتند و آثار نیکی از خود به‌جای گذاشته‌اند. این اقدامات خیریه شامل ساخت مدارس، بیمارستان‌ها، و کمک به فقرا و نیازمندان بود.

جمع‌بندی

موقعیت اجتماعی و اقتصادی متولیان آستانه حضرت معصومه (س) در قم، عوامل مهمی در تقویت نقش آنان در جامعه بود. با بهره‌مندی از امتیازات و درآمدهای متولیگری، توانسته‌اند نقشی اساسی در شکل‌دهی به ساختار اجتماعی و اقتصادی منطقه ایفا کنند. این نوشته نگاهی جامع به تاریخچه، منابع درآمدی و نقش اجتماعی متولیان دارد که همچنان به عنوان یکی از ارکان مهم مدیریت و اداره آستانه مقدسه مورد توجه است.