موزه‌ها به عنوان گنجینه‌های مادی و معنوی ملل، جایگاهی خاص در حفظ و نمایش آثار و اسناد تاریخی دارند. موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) در قم یکی از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین موزه‌های اماکن مقدسه است که با مجموعه‌ای از آثار نفیس، بخشی از تاریخ و فرهنگ این سرزمین را به نمایش می‌گذارد. این مقاله به بررسی و معرفی موزه آستانه مقدسه قم و آثار برجسته دوره قاجار موجود در آن می‌پردازد.

تاریخچه تأسیس موزه

پیش از ایجاد موزه، آثار و اشیای نفیس مرتبط با آستانه مقدسه به دلیل نبود مکانی مناسب برای نگهداری، به صورت پراکنده و نامنظم در اطراف بقعه و حرم انباشته می‌شد. در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی، به دستور علی‌اصغر حکمت، وزیر معارف و اوقاف، محلی در غرب حرم زنانه برای نگهداری این آثار در نظر گرفته شد و پس از نوسازی، به موزه آستانه اختصاص یافت. این موزه بعدها به محلی در جنب مدرسه فیضیه و دفتر تولیت آستانه منتقل شد و در محل موزه قبلی، مسجد موزه بنا گردید.

مجموعه آثار موجود در موزه

موزه آستانه مقدسه قم دارای مجموعه‌ای متنوع از آثار تاریخی و هنری است که شامل اشیای زیر می‌شود:

کتب و قرآن‌های نفیس خطی: این قسمت شامل قرآن‌های خطی ارزشمند و آثار دینی دیگر است که توسط زائران، حاکمان محلی و شاهان اهداء شده‌اند.

مسکوکات تاریخی: تعداد زیادی از سکه‌های نقره که در ضرابخانه قم ضرب شده‌اند و بخش مهمی از تاریخ اقتصادی و فرهنگی منطقه را نشان می‌دهند.

پارچه‌ها و قالیچه‌های دستباف: این اشیاء هنری شامل پارچه‌های ابریشمی، گلابتون، کتان، مخمل، ماهوت، شال و ترمه می‌باشند که با استفاده از شیوه‌های مختلف سوزن‌دوزی مانند نقره‌دوزی، یراق‌دوزی، پته‌دوزی و ملیله‌دوزی تزیین شده‌اند.

آثار فلزکاری و نقاشی: مجموعه‌ای از شمشیرهای فولادی، تبرهای طلاکوب و میناکاری، قمه‌های دسته استخوانی و سپرها و کلاه‌خودهای مزین به یاقوت و زمرد از جمله آثار منحصر به فرد فلزکاری در دوره قاجار هستند.

آثار حجاری و سنگ قبرها: سنگ قبر شخصیت‌های مهم دوره قاجار مانند فتحعلی شاه، محمدشاه، قهرمان میرزا و دیگر افراد مرتبط با خاندان قاجار بخشی از آثار حجاری موزه را تشکیل می‌دهند.

شیشه و آبگینه: آثار شیشه‌ای و آبگینه‌ای که با هنرمندی خاصی طراحی و ساخته شده و به نمایش گذاشته شده‌اند.

درب‌های خاتم‌کاری و منبت‌کاری: این بخش شامل درب‌های خاتم‌کاری نفیسی است که برخی به مقبره شاهان قاجار مانند محمد شاه و فتحعلی شاه اختصاص دارد.

تابلوهای نقاشی: مجموعه‌ای از تابلوهای نقاشی مینیاتور و رنگ و روغن مربوط به دوره قاجار که موضوعات مختلفی از شمایل ائمه معصومین تا تصاویر سلاطین نظیر آقا محمد خان، فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه را شامل می‌شود.

اهمیت تاریخی آثار قاجاری در موزه

آثار دوره قاجار موجود در موزه آستانه قم، ارزش تاریخی بالایی دارند و می‌توانند به عنوان منابع مهمی برای پژوهش‌های تاریخی استفاده شوند. به‌عنوان مثال، مسکوکات نقره ضرب شده در قم نه تنها تاریخ اقتصادی منطقه را روشن می‌سازند بلکه نشان‌دهنده روابط اقتصادی و سیاسی آن دوران نیز هستند.

ادوات رزمی مانند شمشیرهای فولادی با تزئینات طلاکوبی، سپرها و کلاه‌خودهای مزین به جواهرات قیمتی، نگاهی دقیق‌تر به فرهنگ و هنر نظامی آن دوره ارائه می‌دهد. همچنین، درب‌های خاتم‌کاری و منبت‌کاری با کتیبه‌ها و اشعار مربوط به واقعه کربلا و شخصیت‌های مذهبی، نمایانگر اهمیت مذهبی و فرهنگی دوره قاجار هستند.

آثار خیریه و نیکوکاری

بسیاری از اشیای موجود در موزه، هدایا و نذورات زائران، حاکمان و اعضای خاندان‌های سلطنتی هستند. این نشان می‌دهد که علاوه بر جنبه‌های تزئینی و هنری، این اشیاء دارای بعدی معنوی و دینی نیز بوده و به منظور تقرب به خداوند و ائمه معصومین اهداء شده‌اند.

نتیجه‌گیری

موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) در قم، به‌عنوان یکی از کهن‌ترین و غنی‌ترین موزه‌های مذهبی، نقش بسزایی در حفظ و نمایش آثار هنری و تاریخی ایران ایفا می‌کند. این موزه نه تنها گنجینه‌ای از هنر و فرهنگ دوره‌های مختلف به ویژه دوره قاجار است، بلکه بخشی از تاریخ دیرینه قم را نیز به ما نشان می‌دهد. دستاوردهای هنری و نیکوکاری‌های مندرج در این اشیاء، نقش مهمی در شناخت بهتر از زندگی اجتماعی، فرهنگی و مذهبی این دوران ایفا می‌کنند.