مقدمه

تاریخ فقه شیعه با تحولات و جریان‌های متعددی همراه بوده است. یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین این تحولات، پیدایش دو جریان اخباری و اصولی در میان فقهای شیعه است. این مقاله به بررسی تاریخچه و ویژگی‌های هر دو جریان و نیز تاثیرات آنها بر توسعه فقه و جامعه شیعه می‌پردازد.

پیدایش اخباریون

اخباریون، نخستین گروه از فقهای شیعه بودند که به جمع‌آوری و طبقه‌بندی احادیث مشغول بودند. تا سال 266 هجری قمری، فقهای شیعه بیشتر به گردآوری احادیث پرداخته و هرگز به فکر اجتهاد به معنای شناخت اصول استنباط فقهی نبودند. آنها احکام شرعی را از طریق احادیث مستقیم یا به واسطه راویان و سفیران بیان می‌کردند و مسائل جدید را نیز با استناد به همین احادیث پاسخ می‌دادند.

از برجسته‌ترین چهره‌های اخباریون اولیه می‌توان به شیخ صدوق و کلینی اشاره کرد. این دو عالم بزرگ در شهر قم فعالیت می‌کردند و دوره آنها به عنوان “اخباریون قم” شناخته می‌شود.

ظهور اصولیون

با آغاز غیبت کبری در سال 329 هجری قمری، تدریجاً مسئله اجتهاد مطرح گردید. افرادی همچون عُمانی و اسکافی از نخستین پایه‌گذاران این نهضت بودند. اصولیون با توجه به نیازهای جدید اجتماعی و تضادهای سیاسی، به سمت یک فقه استدلالی متمایل شدند.

اولین چهره‌های برجسته اصولیون شامل ابن ابی عقیل عمانی، شیخ مفید، سید مرتضی علم الهدی و شیخ طوسی بودند. این علما با تدوین و توسعه اصول فقهی، سعی در فراهم آوردن چارچوبی منظم برای فهم و تفسیر احکام شرعی داشتند.

عوامل گسترش اصولیون

گسترش اصولیون به عوامل متعددی وابسته بود. یکی از مهم‌ترین عوامل، قدرت‌یابی سیاسی شیعه در اوایل عصر غیبت بود. حکومت‌هایی همچون علویان در طبرستان، فاطمیان در شمال آفریقا و آل بویه در ایران، نقش مهمی در حمایت و تقویت اصولیون داشتند. علاوه بر این، تعامل با فقه اهل سنت و نیاز به چارچوب‌های قاعده‌مند برای استنباط احکام شرعی، به توسعه اصولیون کمک کرد.

اختلافات اساسی میان اخباریون و اصولیون

اختلافات میان اخباریون و اصولیون به چندین جنبه اساسی برمی‌گردد:

1. منابع احکام شرعی: اخباریون تنها کتاب و سنت را به عنوان منابع احکام شرعی قبول دارند، در حالی که اصولیون علاوه بر کتاب و سنت، اجماع و عقل را نیز معتبر می‌دانند.
2. اجتهاد: اخباریون اجتهاد را بدعت و حرام می‌شمارند، در حالی که اصولیون آن را برای فهم احکام شرعی لازم و واجب می‌دانند.
3. تقسیم‌بندی احادیث: اصولیون احادیث را به چهار دسته صحیح، حسن، موثق و ضعیف تقسیم می‌کنند اما اخباریون تنها به دو دسته صحیح و ضعیف بسنده می‌کنند.
4. تقسیم مردم: اصولیون مردم را به دو دسته مجتهد و مقلد تقسیم می‌کنند، در حالی که اخباریون معتقدند همه باید به معصومین تقلید کنند و تقلید از مجتهد را جایز نمی‌دانند.

تاثیرات سیاسی و اجتماعی

در دوران حکومت صفویه و با شدت یافتن فعالیت اصولیون، گروهی از علما علیه اصولیون اقدام کرده و مبانی علمی و اصولی آنان را زیر سوال بردند. حمایت سیاسی از اخباریون توسط حاکمان صفوی و نیاز به یک ایدئولوژی مذهبی قوی، موجب افزایش نفوذ اخباریون شد.

حمله به اصولیون و ترویج مجدد مکتب اخباری در حوزه‌های علمی حجاز، باعث بروز کشمکش‌های گسترده‌ای میان این دو جریان شد. محمد امین استرآبادی، از بزرگترین رهبران اخباری، به شدت با اصولیون و مبانی علمی آنها مخالفت کرد و به فلسفه و علمای اصولی شیعه انتقادات شدیدی وارد کرد.

نتیجه‌گیری

پیدایش و تداوم دو جریان اخباری و اصولی نقش مهمی در توسعه فقه شیعه داشته است. این دو جریان با وجود تفاوت‌های اساسی، هر یک به نوبه خود به غنای علمی و توسعه مباحث فقهی شیعه کمک کرده‌اند. امروزه، هر دو جریان با وجود برخی اختلافات، همچنان تاثیرات قابل توجهی بر جامعه و فقه شیعه دارند.