مقدمه

جنگ ایران و روسیه که با حمله الکساندر تزار به گنجه در سال 1803 میلادی آغاز شد، تاثیرات عمیقی بر جامعه ایرانی داشت. این جنگ به خصوص برای اداره‌های دینی و علما اهمیت ویژه‌ای یافت که با صدور فتاوای جهاد، سعی در تبدیل نبرد نظامی به یک جنگ اعتقادی و میهنی داشتند. در این میان، میرزای قمی نقش اساسی ایفا کرد.

نقش علما در جنگ

فتحعلی شاه و عباس میرزا، ولیعهد ایران، پس از آغاز جنگ به دنبال مشروعیت بخشی به نبرد و بسیج مردم بودند. برای این منظور، میرزا عیسی قائم‌مقام، پدر قائم‌مقام فراهانی، مراجع و علما را در شهرهای مختلفی چون قم، کاشان، یزد، اصفهان و شیراز برای صدور فتوای جهاد علیه روس‌ها مطلع ساخت. میرزای قمی در کنار دیگر علما چون شیخ جعفر نجفی کاشف‌الغطاء و سید محمد مجاهد از پیشروان این حرکت بودند و فتاوای آنها تأثیر شگرفی بر جامعه داشت.

رساله‌های جهادیه

یکی از مهم‌ترین اقدامات میرزای قمی در این جنگ، تدوین رساله‌ی “العباسیه” به تقاضای عباس میرزا بود. این رساله به زبان ساده و قابل فهم برای مردم نوشته شده بود و هدف آن تشویق مردم به شرکت در جنگ و مقاومت در برابر روس‌ها بود. در این رساله میرزای قمی دفاع از میهن را بر همگان واجب دانست و نیاز به اذن امام یا مجتهد جامع الشرایط را نفی کرد. او کشته‌شدگان را شهید و برتر از شهدای زمان علی (ع) دانسته و حتی زکات را برای هزینه‌های جنگ جایز شمرد.

دلایل و توجیهات مذهبی و ملی

میرزای قمی در رساله‌ی خود دلایل مذهبی و ملی متعددی برای لزوم جهاد ارائه داد. او رواج فرهنگ روسی را خطری برای جامعه و دین اسلام می‌دانست و از ظلم و ستم روس‌ها بر مردم مناطق اشغالی نگران بود. همچنین وی به تفسیر آیه‌ی «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّکُمْ» پرداخت و الزام به تامین اسباب و تجهیزات جنگی را یادآور شد.

تاثیرات سیاسی

هرچند فتاوای جهاد نتوانستند به تغییرات مهمی در جبهه‌های نبرد منجر شوند، اما این اقدام به روابط میان علما و حکومت قاجار شکل جدیدی بخشید. علما با صدور این فتاوا به طور عملی به مشروعیت‌بخشی حکومت کمک کرده و نقش مهمی در تقویت ارتباط میان دو نهاد دینی و دولتی ایفا کردند.

نتیجه‌گیری

نقش میرزای قمی در دوران جنگ ایران و روسیه نه فقط از منظر نظامی بلکه از دیدگاه فرهنگی و دینی نیز حائز اهمیت است. او با تدوین رساله‌های جهادیه و فتاوای خود، همواره به دنبال تقویت روحیه دینی و ملی مردم بود. این حرکت توانست نه تنها یک انسجام کیفی میان مردم و دولت ایجاد کند، بلکه تاثیرات ماندگاری بر تاریخ ایران و روابط میان نهادهای دینی و دولتی بگذارد.