مقدمه

اندیشه‌های متفکران و فقیهان برجسته نقش مهمی در تبیین و توسعه مفاهیم حکومت اسلامی ایفا کرده‌اند. یکی از این فقیهان، میرزای قمی، با تحلیل‌های عمیق خود درباره حکومت اسلامی، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات فقهی دارد. وی در آثار خود به توضیح ضرورت و ماهیت حکومت، بررسی شرایط حاکم و مردم و وظایف دوطرفه‌ای که میان آنان وجود دارد، پرداخته است.

ضرورت وجود حکومت

از دیدگاه دینی و عقلی، وجود حکومت امری ضروری برای زندگی انسان‌هاست و حتی حکومت ناعادلانه نیز بهتراز آنارشی و هرج‌ومرج است. امام علی علیه‌السلام در این زمینه می‌فرماید: «حکومت ظالم بهتر از فتنه طولانی است». میرزای قمی بر این اساس، معتقد به ضرورت وجود حکومت برای حفظ نظام اجتماعی و جلوگیری از هرج‌ومرج است.

تأکید بر حاکم اسلامی

میرزای قمی در آثار متعددی چون “جامع الشتات”، “غنائم الأیام” و رساله‌های دیگر، به توصیف و تأکید بر حاکم اسلامی و شروط لازم برای وی پرداخته است. از دیدگاه او، حاکم اصلی و ناب امام معصوم علیه‌السلام است، و در غیبت او، فقیه عادل به‌عنوان نایب امام نقش حکومت را ایفا می‌کند. در این راستا، او استفاده از ترکیباتی همچون امام، اولی الامر، خلیفه، حاکم، سلطان، فقیه، قاضی و نایب امام را در نوشته‌های خود بکار برده و بر اهمیت وجود رهبری دینی در جامعه تأکید داشته است.

تفسیر اولی الامر و نقش امامان

میرزای قمی در نامه‌ای به فتحعلی شاه، به تفسیر آیه “أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ” پرداخته و از ائمه طاهرین به‌عنوان مصادیق اولی الامر یاد کرده است. او ضمن ردّ دیدگاه اهل سنت مبنی بر انتخاب خلفا از طریق شورا و بیعت، بر انتصاب الهی ائمه معصومین تاکید دارد و معتقد است که انتخاب امامان بر مبنای رأی و بیعت مردم نادرست است و باید تحت اراده الهی صورت پذیرد.

وظایف و اختیارات فقیه در دوران غیبت

در دوره غیبت و در شرایطی که امکان دستیابی فقیهان به قدرت سیاسی واقعی وجود نداشت، میرزای قمی بیش‌تر بر توصیف وظایف و اختیارات فقیه به‌عنوان نایب امام پرداخته است. وی در آثار خود به نیابت فقیه اشاره کرده و وظایف مهمی چون افتا، قضاوت، تصدی امور حسبیه، ولایت بر وجوه شرعی، خراج، نماز جمعه و جهاد را برای فقها مطرح کرده است.

وظایف حاکم و مردم از دیدگاه میرزای قمی

میرزای قمی به وظایف متقابل حاکم اسلامی و مردم پرداخته است. با اینکه به طور مشخص به وظایف والی اشاره مستقیمی نکرده، اما در مباحث مختلف همچون رعایت مصلحت عموم، تامین نیازهای مردمی و مصرف صحیح خراج، وظایف حاکم را تعیین کرده است. از سوی دیگر، به وظایف دینی و عمومی مردم و لزوم اطاعت از امام معصوم و فقیه نیز اشاره کرده است.

نتیجه‌گیری

دیدگاه‌های میرزای قمی درباره حکومت اسلامی نشان‌دهنده درکی عمیق و جامع از ضرورت وجود حکومت، نقش و وظایف حاکم اسلامی و رابطه حاکم و مردم است. وی با استناد به اصول دینی و عقلانی، بسط مفهوم حکومت اسلامی و وظایف متقابل را به‌طور گسترده تحلیل کرده و نقش فقیه را به‌عنوان نایب امام در دوران غیبت برجسته کرده است. اندیشه‌های وی همچنان به‌عنوان سنگ‌بنای مهمی در فهم حکومت اسلامی و نقش فقها در آن دوران محسوب می‌شوند.