موضوع : دانشنامه | ص

صادق صادق

مستشارالدوله

معروف به «مستشارالدوله»، یکی از رجال معروف معاصر است و در 1242 ش در تبریز متولد یافت. پدرش میرزا جوادخان مستشارالدوله از اعضای وزارت خارجه بود. تحصیلات مقدماتی را در منزل و زبان فرانسه را نزد پدرش فرا گرفت سپس وارد مدرسه متوسطه گردید. این مدرسه به همت میرزا جوادخان سعدالدوله در تبریز تأسیس شده بود. صادق مدت 9 سال در مدرسه سعدالدوله به تکمیل تحصیلات پرداخت و چون از آن مدرسه فارغ‌التحصیل شد، در آن تاریخ میرزا محسن خان مشیرالدوله سفیر ایران در عثمانی بود. دو خواهرزاده خود را که یکی صادق و دیگری محمدمظاهر بود برای ادامه تحصیل به استانبول فراخواند. صادق مدتی در مکتب سلطانی استانبول تحصیل نمود و درجه علمی در حقوق دریافت کرد. در همان موقع پدرش میرزا جوادخان نیز با سمت مستشاری در سفارت ایران در استانبول اشتغال داشت.
در سال 1306 هـ . ق به استخدام در سفارت ایران در عثمانی درآمد و با سمت تحریر و تقریرنویسی و نیابت مشغول کار شد. ضمناً با مطبوعات استانبول همکاری می‌نمود و به اقتضای جوانی مقالاتی علیه استبداد در کشور خود می‌نوشت.
مقالات تند صادق باعث شد که دائی (سفیرکبیر) و پدر (مستشار) و فرزند (نایب) به تهران احضار شدند. ولی زیاد طولی نکشید که مشیرالدوله به وزارت عدلیه رسید و خواهرزاده خود را منشی مخصوص نمود و برای او لقب صدیق حضرت گرفت. در سال 1313 هـ . ق پدر او درگذشت و به دستور ناصرالدین شاه عنوان مستشارالدوله به فرزندش اعطا شد و صدیق حضرت به محمدمظار تعلق گرفت.
صادق سپس در معیت امین الدوله به آذربایجان رفت و در آنجا با اعیان و اشراف تبریز طرح دوستی و مودت ریخت و چون سال‌ها در استانبول تحصیل نموده و به زبان خارجی نیز آشنائی داشت، لذا غالباً از افکار و عقاید آزادیخواهان در تبریز حمایت و جانبداری می‌نمود و از همین لحاظ مرجعیت یافته و مورد توجه مردم قرار گرفت. پس از صدور فرمان مشروطه و انجام انتخابات، مستشارالدوله صادق از اطرف اعیان تبریز به نمایندگی مجلس انتخاب شد و در مجلس نیز به اتفاق عده‌ای معدود، مأمور تنظیم و تدوین متمم قانون اساسی شدند.
پس از به توپ بستن مجلس، مستشارالدوله دستگیر و در باغشاه زندانی شد ولی به شعاعت سعدالدوله وزیر خارجه از باغشاه آزاد و جزو درباریان محمدعلی شاه گردید و منشی و مترجم همایونی شد.
در انتخابات دوره دوم، صادق از طرف مردم تبریز و تهران نماینده شد ولی نمایندگی مردم تهران را قبول کرد و در انتخابات هیئت رئیسه به ریاست مجلس انتخاب گردید.
صادق این سمت در رفع اختلاف بین ستارخان و باقرخان از یکطرف با مخبرالسلطنه والی آذربایجان نقش میانجی داشت و به دعوت صادق، ستارخان و باقرخان به تهران آمدند و ابتدا در منزل سردار اسعد و بعد در پارک اتابک سکونت گزیدند. صادق به ستارخان علاقه‌ای خاص داشت و هفته‌ای چند بار به ملاقات و دیدار او می‌رفت و او را گرامی و معزز می‌داشت.
در اواخر دوره مجلس، از نمایندگی استعفا داد و وارد هیئت دولت گردید و در کابینه پنجم محمدولی خان تنکابنی در 20 اسفند 1289 وزیر داخله شد. در ترمیم این کابینه باز وزارت داخله را عهده‌دار گردید. در کابینه سوم صمصام السلطنه، وزیر علوم و اوقاف بود. در ترمیم همان کابینه به وزارت پست و تلگراف منصوب شد . در کابینه اول علاءالسلطنه همچنان وزیر پست و تلگراف بود.
در 23 اسفند 1293 ش مشیرالدوله رئیس الوزراء، وزارت داخله را به عهده مستشارالدوله گذاشت و در کابینه پنجم مستوفی الممالک، وزیر فوائد عامه بود.
در خرداد 1296 برای بار چهارم وزیر داخله شد و در این هنگام ریاست دولت با علاءالسلطنه بود. در آن تاریخ کمیته مجازات با ترور و آدمکشی، رعب عجیبی در دل‌ها افکنده بود و مخفیانه دستورالعمل‌هائی برای وزراء فرستادند که مطابق آن عمل نمایند و عده‌ای را از کار برکنار سازند. از جمله به صادق تکلیف شده بود که عدل الملک دادگر معاون وزارت داخله را برکنار سازد. صادق زیر بار این تصمیم نرفت و چند تن از وزراء را با خود همدست نمود ولاجرم در صدد کشف کمیته برآمد که ناگاه کابینه علاءالسلطنه ساقط و صادق نیز بیکار ماند.
در سال 1297 صادق با کمک عده‌ای از دوستان خود، به تشکیل جمعیت و دادیون پرداخت. اعضای برجسته این جمعیت عبارت بودند از مستشارالدوله صادق، محتشم السلطنه اسفندیاری، میرزا اسمعیل خان ممتازالدوله و مرتضی ممتازالملک . این جمعیت هنگام طرح و امضای قرارداد 1919 علم مخالفت با آن برافراشتند، در حالی که روزنامه رعد معتبرترین نشریه روز از قرارداد حمایت می‌کرد، این جمعیت مبارزات خود را علیه دولت و قرارداد آغاز کرد. وثوق‌الدوله نخست‌وزیر و عاقد قرارداد که با قدرت خاص اختیارات را در دست گرفته بود، به پراکنده کردن جمعیت و دادیون همت گماشت و کارگردانان اصلی آن از جمله مستشارالدوله صادق را به کاشان تبعید نمود.
مستشارالدوله در مدت حکومت وثوق‌الدوله تبعیداً در کاشان به سر می‌برد. بالاخره کابینه قرارداد ساقط شد و مشیرالدوله زمام امور را به دست گرفت و تبعیدشدگان کاشان به تهران آمدند.
صادق با کودتای 1299 مصدر کاری نشد و روز سوم حوت 1299 جزو بازداشت‌شدگان قرار گرفت و در حکومت صد روزه سید ضیاءالدین در زندان به سر می‌برد. پس از آزادی از زندان همچنان بدون کار می‌زیست تا اینکه در کابینه دوم سردار سپه در فروردین 1303 ش وزیر معارف و علوم و اوقاف گردید.
مستشارالدوله در انتخابات موسسان اول به نمایندگی مجلس رسید و در انتخابات هیئت رئیسه با اکثریت ضعیفی به ریاست مجلس موسسان انتخاب شد. موسسان اول چند ماده از متمم قانون اساسی را اصلاح نمود.
در 1309 ش به جای ذکاءالملک فروغی به سفارت ایران در ترکیه منصوب شد. در آن تاریخ هر دو کشور سعی داشتند به منظور حفظ حسن ارتباط، سفرائی به کشور یکدیگر اعزام دارند که دارای شخصیت سیاسی و ملی باشند. از این نظر به جای ذکاءالملک فروغی که در گذشته کراراً وزیر و یک بار نخست وزیر بود، مستشارالدوله که کراراً وزیر و یکبار رئیس مجلس بود، اعزام گردید. در این مأموریت توانست بر حسن روابط دو کشور بیفزاید و موجبات مسافرت رضاشاه را به کشور ترکیه فراهم سازد.
صادق پس از 5 سال توقف در ترکیه، به تهران احضار گردید و به نیابت تولیت مدرسه عالی سپهسالار انتخاب شد.
این مأموریت طولی نکشید که صادق در زمره بازنشستگان وزارت خارجه درآمد. پس از شهریور 1320 و آزادی نسبی که در کلیه شئون ایران پیدا شد، بار دیگر بازیگران صدر مشروطه در صحنه سیاسی ایران ظاهر شدند. وکلای آذربایجان و عده زیادی از نمایندگان سایر شهرها اظهار تمایل به زمامداری صادق نمودند ولی قوام السلطنه اکثریت داشت و غالب نمایندگان مایل به زمامداری او بودند. در مرداد ماه 1321 قوام السلطنه از مجلس رأی اعتماد گرفت و برای اینکه آراء نمایندگان آذربایجان را نیز جلب کند، در تشکیل دولت خود از دو تن از رجال سالخورده صدر مشروطه دعوت به همکاری نمود. این دو عبارت بودند از حکیم الملک و مستشارالدوله صادق که هر دو با سمت وزیر مشاور، داخل کابینه قوام السلطنه شدند.
دولت قوام السلطنه دراین دوره با مشکلات فراوانی روبرو بود. وقایع 17 آذر و آتش زدن خانه وی موجب شد که دولت سقوط کند و قوام مجدداً جای خود را به سهیلی داد. مستشارالدوله به عنوان یک رجل صدر مشروطه مترصد فرصت بود. چندی مورد تمایل نمایندگان دست چپی قرار گرفت لیکن آراء لازم را برای نخست‌وزیری به دست نیاورد. هنگامی که سهام السلطان بیات به ریاست دولت رسید، صادق نیز در مجلس 45 رأی داشت. در سال 1328 پس از تشکیل مجلس سنا، مستشارالدوله سناتور انتصابی آذربایجان شد. در آن روز سید محمد تدین و عدل‌الملک دادگر و مستشارالدوله صادق که هر یک زمانی بر مجلس شورای ملی ریاست می‌نمودند، کاندیدای ریاست مجلس بودند ولی تقی‌زاده سودای چنین کاری را داشت و با میانجیگیری حکیم الملک، صادق از ریاست مجلس به نفع تقی‌زاده کنار رفت و تقی زاده که به عنوان مرشد آذربایجان خطاب می‌شد، به ریاست مجلس سنا رسید.
مستشارالدوله صادق در سال 1332 در سن 88 سالگی در تهران درگذشت و طومار زندگیش که در دوران شش پادشاه مصدر خدمات مهم بود، درهم پیچیده شد و در مقبره ظهیرالدوله مدفون گردید.