موضوع : پژوهش | مقاله

محمد هادی معرفت

یگانه قرائتی که دارای سندی صحیح و با پشتوانه جمهور مسلمین استحکام‏یافته،قرائت‏حفص است.این قرائت در طی قرون پی در پی تا امروز هم‏واره میان‏مسلمانان متداول بوده و هست و تداول آن به چند سبب بر می‏گردد:

1- سبب اول،همان است که قبلا به آن اشاره شد.در واقع،قرائت‏حفص همان‏قرائت عامه مسلمانان است،زیرا حفص و استاد او عاصم شدیدا به آن چه که باقرائت عامه و روایت صحیح و متواتر میان مسلمانان موافق بود،پای بند بودند.این‏قرائت را عاصم از شیخ خود ابو عبد الرحمان سلمی و او از امام‏«امیر المؤمنین‏»اخذکرده است و علی علیه السلام به هیچ قرائتی جز آن چه با نص اصلی وحی که میان مسلمانان‏از پیامبر صلی الله علیه و آله متواتر بوده،قرائت نمی‏کرده است.این قرائت را عاصم به شاگرد خودحفص آموخته است.از این‏رو در تمامی ادوار تاریخ مورد اعتماد مسلمانان قرارگرفت و این اعتماد عمومی صرفا از این جهت‏بوده است که با نص اصلی و قرائت‏متداول توافق و تطابق داشته است.نسبت این قرائت نیز به حفص،به این معنانیست که این قرائت مبتنی بر اجتهاد حفص است،بلکه این یک نسبت رمزی است‏برای تشخیص این قرائت و قبول قرائت‏حفص،به معنا قبول قرائتی است که حفص‏اختیار کرده و پذیرفته است،زیرا این قرائت از روز نخست‏بین مسلمانان متواتر ومتداول بوده است.

2- عاصم در بین قراء،معروف به خصوصیات و خصلت‏هایی ممتاز بوده که‏شخصیتی قابل توجه به او بخشیده است.وی ضابطی بی‏نهایت استوار و در اخذ قرآن از دیگران بسیار محتاط بوده است،لذا قرائت را از کسی غیر از ابو عبد الرحمان‏سلمی که از علی علیه السلام فرا گرفته بود،اخذ نمی‏کرد و آن را بر زر بن حبیش که قرائت را ازابن مسعود آموخته بود،عرضه می‏کرد.

ابن عیاش می‏گوید:«عاصم به من گفت:هیچ کس جز ابو عبد الرحمان،حرفی ازقرآن را برای من قرائت نکرد و من هر وقت که از پیش وی باز می‏گشتم،مسموعات‏خود را درباره قرآن به زر بن حبیش عرضه می‏کردم.ابو عبد الرحمان نیز قرائت را ازعلی علیه السلام و زربن حبیش از عبد الله بن مسعود،اخذ کرده بودند» (1).از این جهت است که‏به تعبیر ابن خلکان:«عاصم در قرائت،یگانه مورد عنایت و توجه بوده است‏» (2).به‏این ترتیب،در تمام دوره‏های تاریخ،قرائت عاصم قرائتی بوده که بر همه قرائت‏هاترجیح داشته و بین عامه مسلمانان رواج داشته و همگان بدان توجه داشته‏اند.

قاسم بن احمد خیاط(متوفای 292)که از افراد حاذق و مورد وثوق بود،در قرائت‏عاصم،امام به شمار می‏آید و از این جهت مردم اتفاق بر آن داشتند تا قرائت او را بردیگر قرائت‏ها ترجیح دهند (3).

در ابتدای قرن چهارم،در جلسه قرائت ابن مجاهد قاری بغداد،پانزده تن‏متخصص قرائت عاصم وجود داشته است و ابن مجاهد تنها قرائت عاصم را به آنان‏تعلیم می‏داد (4).نفطویه،ابراهیم بن محمد(متوفای 323)که پنجاه سال آموزش‏قرائت را به عهده داشت، هر وقت که جلسه خود را آغاز می‏کرد،قرآن را به قرائت‏عاصم می‏خواند و پس از آن به قرائت‏های دیگر می‏پرداخت (5).

امام احمد بن حنبل نیز قرائت عاصم را بر دیگر قرائت‏ها ترجیح می‏داد،زیرامردم کوفه که اهل علم و فضیلت‏بودند،قرائت عاصم را پذیرفته بودند (6).همان طورکه ذهبی نقل کرده است:«احمد بن حنبل گفته است:عاصم مورد وثوق بود و من قرائت او را اختیار کرده‏ام‏» (7).

لذا تمام ائمه قرائت کوشش کرده‏اند تا اسناد قرائت‏خود را به عاصم به روایت‏حفص به خصوص متصل کنند.امام شمس الدین ذهبی می‏گوید:«بالاترین چیزی‏که برای ما به وقوع پیوست‏به دست آوردن قرائت قرآن عظیم از طریق عاصم است‏».

او سپس اسناد خود را متصلا تا حفص نقل می‏کند که او از عاصم و عاصم ازابو عبد الرحمان سلمی و وی از علی علیه السلام و از زربن حبیش و او از ابن مسعود گرفته واین دو(علی و ابن مسعود)آن را از پیامبر صلی الله علیه و آله اخذ کرده و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به واسطه‏جبرئیل از خداوند گرفته است (8).

از این‏رو،هم واره بزرگان و شاخص‏های فقهای امامیه،قرائت عاصم به روایت‏حفص را ترجیح داده و برگزیده‏اند،زیرا آن را یگانه قرائت‏برتر و مطابق با لهجه‏فصیح قریش که قرآن بر وفق آن نازل گشته می‏دانستند که عرب و مسلمانان بر آن‏توافق دارند.

دانش‏مند بزرگ و مجاهد ابو الحسن ثابت‏بن اسلم حلبی،از شاگردان برجسته‏تقی الدین ابو الصلاح حلبی و جانشین او در آن دیار، که حدود سال(460)به درجه‏رفیع شهادت نائل گشت،کتابی ارزنده در ترجیح و توجیه قرائت عاصم نگاشته وروشن ساخته که قرائت او همان قرائت قریش است (9).

نیز ابو جعفر رشید الدین محمد بن علی بن شهر آشوب(متوفای 588)در کتاب‏پر ارج خود«المناقب‏»گوید:«عاصم قرائت را از ابو عبد الرحمان سلمی فرا گرفته،که‏او نیز قرائت تمامی قرآن را از علی امیر مؤمنان علیه السلام دریافت نموده و اضافه می‏کندفصیح‏ترین قرائات،قرائت عاصم است،زیرا از ریشه آن فرا گرفته و هر آن چه‏دیگران کج رفته‏اند،او راه استوار را انتخاب نموده است‏» (10).

هم چنین فقیه گران مایه ابو منصور جمال الدین حسن بن یوسف،ابن مطهر علامه حلی(متوفای 762)در کتاب‏«المنتهی‏»گوید: «بهترین قرائت‏ها نزد من قرائت‏عاصم است‏» (11).

قاری بزرگ قدر عماد الدین استر آبادی-از علمای قرن نهم-کتابی در خصوص‏قرائت عاصم نوشته و سند خود را به او بیان داشته است.این رساله در این باب‏یگانه است و برای دختر شاه طهماسب صفوی نگاشته و در خاتمه آن،آن چه را که‏از شاطبی در قصیده شاطبیه‏اش فوت شده،یاد آور شده و استدراک نموده است (12).

معلم و قاری بزرگ مصطفی فرزند محمد ابراهیم تبریزی،مقیم مشهد مقدس که‏در قرن یازده می‏زیسته(ولادت وی به سال 1007 بوده)رساله‏ای ارزنده در اسنادقرائت عاصم تالیف نموده است (13).خلاصه،کتب فراوان و متعددی بر دست‏بزرگان‏علما درباره ارزش قرائت عاصم به رشته تحریر در آمده و هم‏واره دانش مندان باجمهور مسلمین در بها دادن به قرائت عاصم هم دوش و هم صدا بوده‏اند،که براهمیت‏شان این قرائت دلالت دارد.علاوه بر مزایای دیگر که شرح آن رفت.

3- از طرف دیگر،حفص که قرائت عاصم را در مناطق مختلف رواج داده به‏انضباط و استواری شایسته‏ای معروف بود و از این جهت همه مسلمانان علاقه‏مندبودند تا قرائت عاصم را به خصوص از وی اخذ کنند.علاوه بر آن که حفص،اعلم‏اصحاب عاصم نسبت‏به قرائت او بوده و در حفظ و ضبط قرائت عاصم برابوبکر بن عیاش،هم ردیف خود،پیشی گرفته بود (14).

ابو عمرو دانی گوید:«حفص کسی است که قرائت عاصم را برای مردم تلاوت‏می‏کرد و در ترویج آن می‏کوشید.او در بغداد و در مکه به آموزش قرائت عاصم‏همت گماشت‏» (15).

ابن المنادی گفته است:«پیشینیان حفص را در حفظ و ضبط قرآن برتر ازابن عیاش می‏دانستند و او را به ضبط کامل قرائتی که از عاصم آموخته بود،توصیف کرده‏اند» (16).

شاطبی درباره وی می‏گوید:«و حفص و بالاتقان کان مفضلا (17) ،حفص به جهت‏دقت و اتقان در قرائت،برتر از دیگران شمرده می‏شد».

ارباب نقد و تحقیق روایت‏حفص را از عاصم روایتی صحیح می‏دانند.ابن معین‏گوید:«روایت صحیحی که از قرائت عاصم باقی است، روایت‏حفص بن سلیمان است‏» (18).

با این کیفیت،قرائتی که بین همه مسلمانان رواج یافت،قرائت عاصم از طریق‏حفص است.

4- علاوه بر آن اسناد حفص در نقل قرائت عاصم از علی امیر المؤمنین علیه السلام،اسنادی صحیح و عالی است که در دیگر قرائت‏ها نظیر ندارد،زیرا:

اولا عاصم قرائت را به طور کامل از احدی غیر از شیخ و استاد خودابو عبد الرحمان سلمی اخذ نکرده که شخصیتی بزرگ و موجه به شمار می‏آمد و اگرعاصم این قرائت را بر دیگری عرضه کرده است،صرفا برای حصول اطمینان‏بوده است.

ابن عیاش می‏گوید:«عاصم بن من گفت:احدی حرفی از قرآن را برای من قرائت‏نکرد،مگر ابو عبد الرحمان سلمی که قرآن را از علی علیه السلام اخذ کرده است.من موقعی‏که از نزد ابو عبد الرحمان باز می‏گشتم،آن چه را که فرا گرفته بودم بر زربن حبیش که‏قرائت را از عبد الله بن مسعود اخذ کرده بود،عرضه می‏کردم‏» (19).

ثانیا هیچ گاه عاصم با استاد و شیخ خود ابو عبد الرحمان سلمی مخالفت‏نورزید،زیرا یقین داشت آن چه را از او فرا گرفته،دقیقا همان است که او از علی علیه السلام‏فرا گرفته است.عاصم در این باره گوید:«من در قرائت هیچ اختلافی باابو عبد الرحمان سلمی نداشتم و در هیچ مورد با قرائت او مخالفت نورزیدم،زیرابه یقین می‏دانستم که ابو عبد الرحمان سلمی نیز در هیچ موردی با قرائت علی علیه السلام‏مخالفت نورزیده است‏» (20).

ثالثا عاصم،اختصاصا اسناد طلایی و عالی قرائت‏خود را به ربیب خود حفص (21) منتقل کرده و نه به هیچ کس دیگر!و این ضیلت‏بزرگی است که تنها حفص در بین‏دیگر قراء،بدان ممتاز است.این همان شایستگی ویژه است که برای حفص فراهم‏آمد تا مسلمانان به او روی آورند و تنها قرائت او را بپذیرند.حفص می‏گوید:«عاصم‏به من گفت:قرائتی را که به تو آموختم،همان قرائتی است که از ابو عبد الرحمان‏سلمی اخذ کرده‏ام و او عینا از علی علیه السلام فرا گرفته است و قرائتی را که به‏ابوبکر بن عیاش آموختم،قرائتی است که بر زربن حبیش عرضه کرده‏ام و او ازابن مسعود اخذ کرده بود» (22).

پی‏نوشتها:

1- ذهبی،معرفة القراء الکبار،ج 1،ص 75.

2- وفیات الاعیان،ج 3،ص 9،شماره 315.

3- ابن الجزری،الطبقات،ج 2،ص 11.

4- ذهبی،معرفة القراء الکبار،ج 1،ص 217.

5- ابن حجر،لسان المیزان،ج 1،ص 109.

6- ابن حجر،تهذیب التهذیب،ج 5،ص 39.

7- ذهبی،میزان الاعتدال،ج 2،ص 358.

8- معرفة القراء الکبار،ج 1،ص 77.

9- به نقل از«صفدی‏».ر.ک:ذهبی،سیر اعلام النبلاء،ج 18،ص 176،شماره 92 پاورقی شماره 1 و نیز مقدمه‏کتاب‏«الکافی‏»ص 18 عاملی،و اعیان الشیعه،ج 4،ص 7،ستون 2.سید عاملی نسبت کتاب یاد شده را به وی ازذهبی نقل می‏کند.

10- مناقب آل ابی طالب،ج 2،ص 43.

11- منتهی المطلب،چاپ سنگی،ج 1،ص 273،فرع ششم.

12- ر.ک:تهرانی،الذریعه،ج 17،ص 55،شماره 304.

13- همان،ج 12،ص 236،شماره 1542.

14- ابن الجزری،طبقات القراء،ج 1،ص 254.

15- همان.

16- النشر فی القراءات،ج 1،ص 156.

17- شرح الشاطبیة(سراج القاری‏ء)،ص 14.

18- النشر فی القراءات،ج 1،ص 156.

19- معرفة القراء الکبار،از ذهبی،ج 1،ص 75.

20- همان و الطبقات،ج 1،ص 348.

21- حفص،فرزند همسر عاصم و در دامن وی پرورش یافته بود.