فهرست عناوین

محمد هادی معرفت

مفهوم سوره و آیه

سوره از«سور بلد»(دیوار بلند و گرداگرد شهر)گرفته شده است، زیرا هر سوره‏آیاتی را در بر گرفته است و به آن احاطه دارد، مانند حصار(سور)شهر که خانه‏هایی‏را در بر گرفته است.

برخی آن را به معنای بلندای شرف و منزلت رفیع گرفته‏اند، زیرا بنابر گفته‏ابن فارس یکی از معانی سوره، علو و ارتفاع است و«سار یسور»به معنای غضب‏نمودن و بر انگیخته شدن از همین ماده است.هر طبقه از ساختمان را نیز سوره‏می‏گویند.

ابو الفتوح رازی می‏گوید:«بدان که سوره را معنا منزلت‏بود از منازل شرف و دلیل‏این، قول نابغه ذبیانی است:

ا لم تر ان الله اعطاک سورة تری کل ملک دونها یتذبذب

نمی‏بینی که خداوند به تو شرف و منزلتی رفیع داده است که هر پادشاهی نزد آن‏متزلزل می‏نماید».اضافه می‏کند:«با روی شهر را از آن جهت‏سور خوانند که بلند ومرتفع باشد» (1).

برخی دیگر آن را از«سور»به معنای پاره و باقی مانده چیزی دانسته‏اند.ابو الفتوح‏در این باره می‏گوید:«اما آن که مهموز گوید، اصل آن از«سؤر الماء»باشد و آن بقیه‏آب بود در آبدان و عرب گوید:«اسارت فی الاناء»اگر در ظرف چیزی باقی گذاری.

از همین جاست که اعشی بنی ثعلبه-شاعر عرب-می‏گوید:

فبانت و قد اسارت فی الفؤاد صدعا علی نایها مستطیرا

آن زن، از من جدا شد و در دل باقی گذارد شکافی عمیق بر اثر دوری خود که هرلحظه در حال گسترش است‏» (2).

بنابر این، سوره در اصل سؤوه بوده(به معنای پاره‏ای از قرآن)و به منظور سهولت‏در تلفظ، همزه به واو بدل شده است، و تمام قاریان متفقا آن را با واو خوانده‏اند و درهیچ یک از موارد نه گانه که در قرآن آمده کسی آن را با همزه قرائت نکرده است.

آیه، به معنای علامت است، زیرا هر آیه از قرآن نشانه‏ای بر درستی سخن حق تعالی است‏یا آن که هر آیه مشتمل بر حکمی از احکام شرع یا حکمت و پندی‏است که بر آن‏ها دلالت دارد:

و تلک آیات الله نتلوها علیک‏بالحق و انک لمن المرسلین (4) و ...کذلک یبین الله لکم الآیات لعلکم تتفکرون (5).

جاحظ گوید:«خداوند کتاب خود را-کلا و بعضا-بر خلاف شیوه عرب‏نام گذاری کرد و تمام آن را قرآن نامید.چنان که عرب مجموع اشعار یک شاعر رادیوان می‏گوید.و بعض(پاره)آن را مانند قصیده دیوان، سوره و بعض سوره را مانندهر بیت قصیده، آیه نامیده و آخر هر آیه را مانند قافیه در شعر، فاصله گویند» (6).

راغب اصفهانی می‏گوید:«آیه، شاید از ریشه‏«ای‏»گرفته شده باشد، زیرا آیه‏است که روشن می‏کند:ایا من ای، کدام از کدام است‏»ولی صحیح آن است که از«تایی‏»اخذ شده باشد، زیرا تایی به معنای تثبب و پایداری است.گویند:«تای ای‏ارفق، مدارا کن، آرام باش‏»و شاید از«اوی الیه‏»گرفته شده باشد، به معنای پناه بردن‏و جای گزین کردن و هر ساختمان بلندی را آیه گویند: ا تبنون بکل ریع آیة تعبثون (7) ، در زمین‏های مرتفع ساختمان‏های بلندی به پا می‏دارید و بیهوده کاری می‏کنید».

سپس گوید:«هر جمله‏ای از قرآن را که بر حکمی از احکام دلالت کند آیه گویند، خواه سوره کامل باشد یا چند فصل یا یک فصل از یک سوره، و گاه به یک کلام کامل‏که جدا از کلام دیگر باشد آیه گویند.به همین اعتبار آیات سوره‏ها قابل شمارش‏است و هر سوره را مشتمل بر چند آیه گرفته‏اند» (8).

1

لازم است‏به طور اختصار یاد آور شویم که اشتمال هر سوره بر تعدادی آیات، یک‏امر توقیفی است.و کوچک‏ترین سوره-سوره کوثر-شامل بر سه آیه است.وبزرگ‏ترین سوره-سوره بقره-شامل بر 286 آیه است.به هر تقدیر کم یا زیاد بودن‏آیه‏های هر سوره با دستور خاص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله انجام گرفته و هم چنان بدون دخل‏و تصرف تاکنون باقی است، و در این امر سری نهفته است که مربوط به اعجاز قرآن و تناسب آیات می‏باشد.

اسامی سوره‏ها

اسامی سوره‏ها مانند تعداد آیات هر سوره توقیفی است، و با صلاح دید شخص‏پیامبر نام گذاری شده است.بیش‏تر سوره‏ها یک نام دارد و برخی دو یا چند نام.این‏نام گذاری‏ها، طبق شیوه عرب با کوچک‏ترین مناسبت انجام می‏گرفته است (9) که وجه‏تسمیه برخی از آن‏ها در جدول زیر آمده است:

وجه تسمیه نام سوره

استعمال‏لفظ بقره و سخن گفتن درباره آن فقط در این سوره بوده است،گر چه لفظ‏«البقر»در سوره انعام(آیه 144 و 146)و لفظ‏«بقرات‏»در سوره یوسف(آیه‏43 و 46)آمده است ولی با آن تفصیلی که در سوره بقره درباره آن سخن گفته شده، در آن‏ها مطلبی نیامده بقره

لفظ‏«آل‏عمران‏»فقط دو بار در این سوره(آیه 33 و 35)آمده است و در جای دیگر قرآن نیست. آل عمران

درهفده آیه از این سوره احکام نساء به تفصیل آمده است. نساء

فقط‏در این سوره(آیه 112 و 114)لفظ‏«مائده‏»آمده است و در جای دیگر قرآن ذکر نشده است. مائده

در شش آیه از این سوره بیش‏از سایر سوره‏ها درباره انعام سخن گفته شده است. انعام

فقط‏در این سوره(آیه 46 و 48)لفظ‏«اعراف‏»دو بار آمده است. اعراف

فقط‏در این سوره(آیه 1)لفظ‏«انفال‏»دو بار آمده است. انفال

درباره‏برائت از مشرکین گفته شده است و در جای دیگر قرآن بدین صورت‏مطلبی نیامده است. برائت

تنهاسوره‏ای است در قرآن که از حالات حضرت یونس سخن به میان آمده است. یونس

فقط در این سوره درباره حضرت هود سخن گفته شده است. هود

در این سوره بیست و پنج‏بار نام مبارک‏این پیامبر تکرار شده است. یوسف

تنهاسوره‏ای(آیه 13)است که از تسبیح رعد سخن گفته شده است و در سوره بقره(آیه 19)از رعد فقط نامی برده شده است. رعد

به تفصیل از دعای ابراهیم درباره شهر مکه‏و ذریه طیبه‏اش، سخن گفته شده است. ابراهیم

تنها سوره‏ای است که در آن از اصحاب‏حجر سخن گفته شده است. حجر

تنهاسوره‏ای است که از نحل سخن به میان آمده است. نحل

تنهاسوره‏ای است که در آن از اسراء سخن گفته شده است. اسراء

تنها سوره‏ای است که در آن درباره اصحاب‏کهف مطلبی آمده است. کهف

تنهادر این سوره سر گذشت‏حضرت مریم با عنوان‏«و اذکر فی الکتاب مریم...»(آیات 35-16)به تفصیل‏آمده و در سوره آل

عمران با عنوان آل عمران به شرح حال او اشاره شده است. مریم

با لفظ «طه‏» آغاز شده است. طه

تنها سوره‏ای است که از انبیای معروف(نزد عرب)سخن‏به میان آمده است. انبیا

در این سوره به تفصیل(آیات‏38-25)از احکام حج‏سخن گفته شده و اعلام به حج‏شده است:«و اذن فی الناس بالحج...». حج

این‏سوره با جمله‏«قد افلح المؤمنون...»آغاز شده است. مؤمنون

آیه‏نور در این سوره آمده است. نور

2

دراین سوره قرآن با نام فرقان آورده شده و نزول آن یاد آوری شده است و خداوند به خود تبریک گفته است. فرقان

تنهاسوره‏ای است که لفظ‏«شعراء»در آن آمده است. شعراء

این‏سوره تنها سوره‏ای است که در آن از نمل سخن گفته شده است. نمل

در این‏سوره عبارت‏«قص علیه القصص‏»(هم فعل و هم مصدر)آمده است،گر چه در سوره یوسف نیز«نقص علیک احسن

القصص‏»آمده، ولی در آن جا اولویت‏با تسمیه به نام یوسف بوده است. قصص

تنهاسوره‏ای است که این نام در آن برده شده است. عنکبوت

تنها سوره‏ای است که این نام‏در آن برده شده است. روم

به جهت اشتمال آن بر آیه سجده بدین نام نامیده شده است،البته در سه سوره دیگر نیز آیه سجده وجود دارد، ولی

اولویت در آن‏ها با دیگر نام‏هاست. سجده

تنهاسوره‏ای است که در آن به واقعه احزاب اشاره شده است. احزاب

تنهاسوره‏ای است که در آن لفظ‏«سبا»ذکر شده است. سبا

به گونه‏ای که ملاحظه شد در نام گذاری سوره‏ها مناسبتی وجود دارد.البته عللی‏که در این نام گذاری‏ها ذکر می‏شود هرگز وجه انحصار ندارد، زیرا در نام گذاری، کم‏ترین مناسبت کافی است:«یکفی فی التسمیة ادنی مناسبة‏».

3

تعدد نام برخی سوره‏ها

بیش‏تر سوره‏ها یک نام دارند.برخی دو یا سه یا بیش‏تر که این تعدد در نام به‏جهات خاصی بوده است.مانند:

سوره حمد با نام فاتحة الکتاب و ام الکتاب و السبع المثانی.جلال الدین سیوطی بیش از بیست نام برای این سوره آورده است (10).

فاتحة الکتاب:از آن جهت‏بدین نام خوانده شده که نخستین سوره قرآن است.نه‏فقط در مصحف شریف به عنوان اولین سوره بت‏شده، بلکه اولین سوره کاملی‏است که از آسمان فرود آمده است.

ام الکتاب:ام به معنای مقصد و هدف است و سوره حمد بدین جهت ام الکتاب‏خوانده شده که تمام اهداف و اغراض قرآنی در این سوره کوتاه فراهم شده است.

از این رو این سوره را افضل سور قرآنی به شمار آورده‏اند.

السبع المثانی:مشتمل بر هفت آیه و از سوره‏های کوتاه است(که به آن‏ها مثانی‏گفته می‏شود).از این جهت مثانی گفته می‏شود که قابل تکرار است، و بیش ازسوره‏های بلند تلاوت می‏شود.

نمونه‏های از نام‏های متعدد سوره‏ها در زیر ارائه می‏شود:

توبه، برائت.نبا، عم.

اسراء (11) ، سبحان، بنی اسرائیل.بینه، لم یکن.

نمل، سلیمان.ماعون، دین، ارایت.

غافر، مؤمن.مسد، تبت.

فصلت، سجده.توحید، اخلاص (12).

محمد، قتال.دهر، انسان، هل اتی.

قمر، اقتربت.قریش، ایلاف.

ملک، تبارک.شرح، انشراح.

معارج، سال، واقع.

4

نام‏های گروهی سوره‏های قرآن

1- سبع طوال:هفت‏سوره طولانی بقره، آل عمران، نساء، اعراف، انعام، مائده ودو سوره انفال و برائت که به جای یک سوره شمرده شده‏اند.

2- مئین:سوره‏هایی که عدد آیات آن‏ها از صد متجاوز است.ولی از لحاظ حجم‏به سبع طوال نمی‏رسند که نزدیک به دوازده سوره‏اند و عبارتند از:یونس، هود، یوسف، نحل، اسراء، کهف، مریم، طه، انبیا، مؤمنون، شعراء و صافات (13).

3- مثانی:سوره‏هایی که عدد آیات آن‏ها زیر صد قرار دارد و نزدیک بیست‏سوره‏اند.از این جهت مثانی گفته می‏شوند که قابل تکرارند و به جهت کوتاه بودن‏بیش از یک مرتبه تلاوت می‏شوند.

4- حوامیم:هفت‏سوره‏ای که با حروف‏«حم‏»شروع می‏شود که عبارتند از:

مؤمن، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف.

5- ممتحنات:نزدیک به بیست‏سوره‏اند و عبارتند از:فتح، حشر، سجده، طلاق، ن و القلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم.

6- مفصلات:از سوره الرحمان تا آخر قرآن است.به جز چند سوره که ازممتحنات یا مئین شمرده شده‏اند.چون فواصل(آیه‏های) این سوره‏ها کوتاه است‏بدین نام نامیده شده‏اند.

1- سوره شعراء دارای 228 آیه کوتاه و هم چنین سوره صافات دارای 182 آیه کوتاه است و بدین جهت از سورمئین شمرده شده‏اند که از لحاظ حجم سوره همانند سوره‏های مئین می‏باشند. !

5

عدد سوره‏ها و آیات قرآن

قرآن با 411 سوره از روز نخست‏به همین صورت فعلی، نه کم و نه زیاد، نازل شده و از طریق پیامبر صلی الله علیه و آله با نقل صحابه و تابعین به دست ما رسیده است. این عدد متواتر است، زیاده بر این فاقد اعتبار و کمتر از این فاقد دلیل است.

تعیین فواصل آیات که هر آیه تا کجا ادامه دارد امری توقیفی است و با دستور ونظر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوده است و از آن بزرگوار منقول است و مساله‏ای اجتهادی‏نیست.بنابر این، صحت آن به درستی و استواری نقل بستگی دارد و این گونه نیست‏که با تمام شدن مطلب، آیه پایان یابد.چه بسا در وسط مطلب و در اثنا، آیه تمام‏می‏شود با آن که مطلب هنوز، ناتمام است و در آیه بعد تمام می‏شود.پس کوتاهی وبلندی هر آیه به مطالب مندرج در آن بستگی ندارد و صرفا امر توقیفی است این که‏گذشتگان در اندازه آیات اندکی اختلاف نظر دارند بدین جهت است که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله احیانا در جایی از آیه توقف می‏فرمودند و به تلاوت ادامه نمی‏دادند وگمان می‏رفت که آیه تمام شده است و چه بسا در تلاوت دیگر، بدون وقفه ادامه‏داده‏اند.

عدد صحیح آیات، طبق روایت کوفیین که صحیح‏ترین و قطعی‏ترین روایات‏است، 6236 آیه است که از مولی امیر مؤمنان علیه روایت کوفیین از ابن ابی لیلی، او از ابو عبد الرحمان سلمی و ازامیر مؤمنان علیه السلام است. «بسم الله الرحمان الرحیم‏»در سوره السلام روایت‏شده است (14).و اکنون عددآیات قرآن در مصحف شریف همین رقم است.این شمارش، مبنی بر آن است که حمد یک آیه محسوب شود و در دیگر سوره‏ها آیه‏مستقل به حساب نیامده باشد.و حروف مقطعه در اوایل سور، یک آیه محسوب‏شود، ولی تعداد آیات هر سوره نزد دیگران مورد اختلاف است.

6

عدد آیات سوره‏ها طبق روایت کوفیین:

/عدد رقم سوره آیات/عدد رقم سوره آیات/عدد رقم سوره آیات/عدد رقم سوره آیات/عدد رقم سوره آیات/

/1/حمد/7/42/نور/64/47/محمد/38/70/معارج/44/93/ضحی/11/

/2/بقره/286/25/فرقان/77/48/فتح/29/71/نوح/28/94/شرح/8/

/3/آل عمران/200/26/شعراء/227/49/حجرات/18/72/جن/28/95/تین/8/

/4/نساء/176/27/نمل/93/50/ق/45/73/مزمل/20/96/علق/19/

/5/مائده/120/28/قصص/88/51/ذاریات/60/74/مدثر/56/97/قدر/5/

/6/انعام/165/29/عنکبوت/69/52/طور/49/75/قیامه/40/98/بینه/8/

/7/اعراف/206/30/روم/60/53/نجم/62/76/انسان/31/99/زلزله/8/

/8/انفال/70/31/لقمان/34/54/قمر/55/77/مرسلات/50/100/عادیات/11/

/9/توبه/129/32/سجده/30/55/رحمان/78/78/نبا/40/101/قارعه/11/

/10/یونس/109/33/احزاب/73/56/واقعه/96/79/نازعات/46/102/تکاثر/8/

/11/هود/123/34/سبا/54/57/حدید/29/80/عبس/42/103/عصر/3/

/12/یوسف/111/35/فاطر/45/58/مجادله/22/81/تکویر/29/104/همزه/9/

/13/رعد/43/36/یس/83/59/حشر/24/82/انفطار/19/105/فیل/5/

/14/ابراهیم/52/37/صافات/183/60/ممتحنه/13/83/مطففین/36/106/قریش/4/

/15/حجر/99/38/ص/88/61/صف/14/84/انشقاق/25/107/ماعون/7/

/16/نحل/128/39/زمر/75/62/جمعه/11/85/بروج/22/108/کوثر/3/

/17/اسراء/111/40/غافر/85/63/منافقون/11/86/طارق/17/109/کافرون/6/

/18/کهف/110/41/فصلت/54/64/تغابن/18/87/اعلی/19/110/نصر/3/

/19/مریم/98/42/شوری/53/65/طلاق/12/88/غاشیه/26/111/تبت/5/

/20/طه/135/43/زخرف/89/66/تحریم/12/89/فجر/30/112/اخلاص/4/

/21/انبیا/112/44/دخان/59/67/ملک/30/90/بلد/20/113/فلق/5/

/22/حج/78/45/جاثیه/37/68/قلم/52/91/شمس/15/114/ناس/6/

23/مؤمنون/118/46/احقاف/35/69/حاقه/52/92/لیل/21/

پی‏نوشتها:

1- الروض الجنان، ج 1، مقدمه، ص 9.

2- همان.

3- بقره 2:99.

4- بقره 2:252.

5- بقره 2:266.

6- الاتقان، ج 1، ص 143.

7- شعراء 26:128.

8- المفردات، ذیل ماده‏«ای‏».

9- ر.ک:البرهای، ج 1، ص 270 و الاتقان، ج 1، ص 159.

10- الاتقان، ج 1، ص 151.

11- اسری به صورت فعل ماضی از مصدر اسراء نیز آمده است.

12- ر.ک:الاتقان، ج 1، ص 159-155.

13- ر.ک:الاتقان، ج 1، ص 190-189 و 197.

14- همان، ص 195-190.