✍️ احمد خامه‌یار
 
استاد حسن معمار قمی، از معماران بزرگ اما کمتر شناخته شده ایران زمین است که شماری از بناهای برجسته دوره قاجار همچون ایوان مسجد و مدرسه سپهسالار تهران، تیمچه بزرگ بازار قم (بزرگ‌ترین طاق ضربی ایران)، ایوان آینه آستانه حضرت معصومه و گنبد منحصر به‌فرد امامزاده حمزه قم، از وی به‌جا مانده است.
 
درباره استاد حسن، دوست قم‌پژوهِ ارجمند، آقای سید محسن محسنی، مقاله‌ای جامع و مفصل به عنوان «استاد حسن معمار قمی هنرمند برجسته روزگار قاجار» نگاشته است که در فصلنامه وزین میراث شهاب (شماره 95، بهار 1398، ص203-245) منتشر شده است.
 
طبق شواهد ارائه شده در این مقاله، پدر و جدّ استاد حسن، به ترتیب به نام‌های استاد علی بابای قمی و استاد محمود قمی، هر دو از معماران دوره قاجار بوده‌اند. درباره استاد محمود ـ جدّ استاد حسن ـ با استناد به گزارش مفلس قمی می‌دانیم که وی معمار گنبد طلای حرم حضرت معصومه در دوره فتحعلیشاه قاجار (از سال 1218ق) بوده.
 
درباره آثار معماری استاد علی بابای قمی، پدر استاد حسن، منابع مکتوب اطلاعی به دست نداده‌اند. اما در حال حاضر در هر یک از موزه‌های حمام چهارفصل اراک و گنبد چهارسوق ساوه، دو سنگ‌نوشته قاجاری به خط نستعلیق وجود دارد که در آنها از استاد علی بابای قمی و آثار ساخته شده به دست وی یاد شده است.
 
سنگ‌نوشته موجود در موزه اراک، بیانگر ساخت «خان» (کاروانسرای) عبدالغفار خان ـ فرزند کلبعلی خان خلج ـ در دوره فتحعلیشاه قاجار در سال 1235 قمری است. این کاروانسرا قاعدتاً باید کاروانسرای باغ شیخ ساوه باشد که اخیراً، در ضمن پرونده 54 کاروانسرای ایرانی، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
 
سنگ‌نوشته موجود در موزه ساوه نیز لوح تأسیس آب‌انبار عبدالغفار خان خلج است که پس از پایان ساخت کاروانسرا، در سال 1238 قمری به اتمام رسیده است. این دو سنگ‌نوشته، همچون سایر کتیبه‌ها و شواهد مادی، اسنادی تاریخی است که گاه اطلاعات ارزشمندی (که شاید در منابع مکتوب نیامده) به دست می‌دهد.