خانی‌آباد شمالی امروز، با ساختمان‌های مدرن و کوچه‌های پر ازدحام، چهره‌ای متفاوت از گذشته‌ی خود دارد. اما در زیر این نمای مدرن، تاریخچه‌ای غنی و داستان‌هایی جالب نهفته است. یکی از این داستان‌ها، روایت قلعه ارباب گشتاسب، مهم‌ترین پایگاه تاریخی این محله، است.

قلعه ارباب گشتاسب (اسفندیاری):

این قلعه که بعدها به قلعه اسفندیاری نیز معروف شد، از خشت و گل ساخته شده بود و حدود ۲۰ تا ۲۵ اتاق تودرتو برای سکونت خانواده‌ها داشت. ارباب گشتاسب، یک زرتشتی بود و ساکنان قلعه نیز عمدتاً زرتشتی بودند.

زندگی در قلعه:

مردم قلعه عمدتاً به دامداری می‌پرداختند و از طریق فروش شیر امرار معاش می‌کردند. درون قلعه، یک تلمبه‌خانه برای تامین آب و یک خزینه زغالی برای استحمام وجود داشت. روشن کردن کوره خزینه، به صورت نوبتی و با مشارکت اهالی انجام می‌شد که نشان از فرهنگ همیاری و همکاری در آن زمان دارد.

اراضی حاصلخیز و کشاورزی:

اراضی اطراف قلعه بسیار حاصلخیز بودند و کشاورزی در آنها رونق داشت. محصولاتی مانند بادمجان، گوجه، هندوانه، و خربزه در این مزارع کاشته می‌شد و قسمتی از آن به مصرف اهالی می‌رسید و بقیه برای فروش به شهر برده می‌شد.

از گشتاسب تا اسفندیاری:

پس از فوت ارباب گشتاسب، که خانواده‌ای نداشت، تمام اموال و اراضی او به شاگردش، احمد اسفندیاری، رسید و از آن زمان به بعد، قلعه به نام قلعه اسفندیاری شناخته شد.

تغییر چهره خانی‌آباد:

با گذشت زمان و توسعه شهرنشینی، چهره خانی‌آباد شمالی به کلی دگرگون شد. زمین‌های کشاورزی و قلعه ارباب گشتاسب جای خود را به بوستان، مراکز خدماتی، و بافت مسکونی دادند. امروزه اثری از آن قلعه تاریخی باقی نمانده است، اما خاطره آن هنوز در یاد برخی ساکنان قدیمی محله زنده است.