سه شنبه 19 تیر ,1375 9 ژوئیه ,1996 سال چهارم , شماره 1013

بافت قدیم شهرهای تاریخی ایران را پاس بداریم

وجود ساختمانهای تاریخی, از جمله دلایل توجه به بازسازی بافتهای
قدیمی شهرهاست
محله قدیمی جماله اصفهان, یک تجربه در احیاء بافتهای قدیمی شهرها
. اصفهان خبرنگار همشهری: کشور ایران با سابقه دیرینه تمدن و فرهنگ
غنی خود, از جمله کشورهایی است که دارای شهرهای تاریخی بسیار است ,
بررسی کالبدی این شهرها حاکی از وجود محله هایی با بافت و سیمای
قدیمی است که به دلیل فرسودگی و ویرانی, خالی از سکنه و جمعیت شده
است.
بدون شک, وجود ساختمانهای باارزش تاریخی, اشغال بهترین اراضی شهری
و توسعه بی رویه شهرها, از جمله دلائلی است که پرداختن به مسائل و
مشکلات اینگونه بافتها را توجیه می کند.
در بررسی محلات قدیمی و تاریخی درمی یابیم که محلات قدیمی شهرها
زمانی از پررونق ترین محلات بوده و بزرگان و افرادصاحب نام در این
نقاط شهری می زیسته اند.
وجود خانه های بزرگ با معماری خیره کننده, کاروانسرها, بازارچه ها,
مساجد و حسینیه ها همگی دلالت بر این دارد که در حقیقت, هیات اقتصادی
و اجتماعی مذهبی و سیاسی این گونه شهرها, در این محله ها جریان
داشته است اما در حال حاضرنه تنها خبری از رونق گذشته در آنها
نیست بلکه این گونه محلات از نظر کالبدی نیز دچار فرسودگی شدید و از
نظر اجتماعی مسائل و مشکلات گوناگونی را پدید آورده اند که مردم در
اینگونه بافتها به سختی زندگی می کنند.
اینان در انتظار فرصتی هستندکه خانه و کاشانه خود را که نسل ها در
آن زیسته اند, برغم میل باطنی رها و به محلات جدیدحاشیه ای نقل مکان
کنند.
بافت قدیم و تاریخی اصفهان ازجمله آثاری است که تاریخ, باافتخار
آنرا فراروی نسلی قرار داده است که بی توجهی به آن را در شان مردمی
فرهنگ دوست و مسئولانی علاقه مند نمی داند.
این بافت نه تنها در میان شهرهای قدیمی ایران بلکه درگستره
شهرهای تاریخی جهان ازجایگاه رفیع و شایسته ای برخوردار است و چون
نگینی بر تارک هنر معماری و شهرسازی شهرهای تاریخی جهان می درخشد و
به همین سبب اصفهان به عنوان یکی از 5 شهر تاریخی گیتی در یونسکو به
ثبت رسیده است.
شهری با 85 محله قدیمی که محدوده تاریخی 1300 هکتاری آن به تصویب
شورای عالی شهرسازی و معماری کشور نیز رسیده و بر این اساس نظرها
متوجه احیاء بافت قدیمی این شهر تاریخی است.
محمد کاظمی رئیس سازمان مسکن و شهرسازی اصفهان ضمن تاکید برضرورت
توجه به بافت قدیم شهرها می گوید: تغییر الگوی شهرنشینی, آثار خود
را بر زندگی خانواده ها در دهه های اخیر برجای گذارده و این امر سبب
شده است تا برای زندگی به روش جدید, نوع خاصی از شهرسازی و معماری
را برگزینند.
دگرگونیهایی که در نحوه رفت وآمد مردم, از جمله استفاده از
حیوان تا ما شین به عنوان وسیله نقلیه صورت گرفته, تحولاتی که در
نحوه خدمات رسانی تاسیسات زیربنایی شهرها مانند آبرسانی, برق رسانی,
گازرسانی و.. . به وجود آمده و یا بر اثر تغییراتی که در سیستم
فرهنگی, آموزشی و درمانی حاصل شده. مردم در این بافتها احساس کردند
که برای انجام هر کاری مشکلی دارند. مثلا ساده ترین مسائل مانند
تعمیرات منزل یا تجدید بنا, لوله کشی آب یا احداث شبکه فاضلاب, ایجاد
حمام خصوصی در منزل و یا آوردن وسیله جدید زندگی را به سختی
می توانند انجام دهند و در مواردی حتی برایشان غیرممکن است.
وی اضافه می کند: مجموعه این عوامل باعث شد تا به تدریج زندگی در
بافتهای قدیمی وتاریخی به شکل جدید امروز جلوه گر شود و چشم انداز
مهاجرتها را از این محلات نشان دهد.
در اینجا این سوال مطرح است که اگر عمده ترین مشکلات بافتهای تاریخی
در نبود سیستم دسترسی در داخل اینگونه بافتهاحتی برای مواردی
از قبیل تردد آمبولانس, آتش نشانی و کمبود خدمات روبنایی و زیربنایی
است, پس چه باید کرد
آیا مردم برای برخورداری ازاینگونه خدمات به دل شهرهاباید
مهاجرت کنند و یا به حاشیه نشینی شهرها بپردازند آیا این خود
مشکلی بر مشکلات شهرداریها نمی افزاید
رئیس سازمان مسکن و شهرسازی اصفهان به عنوان یک کارشناس ,این موارد
را رد نمی کند اماخود برای دخالت در جهت رسیدگی به محلات قدیمی و
تاریخی دلایل و ضرورتهای زیادی را مد نظر دارد. وی در این زمینه به
مسائل اجتماعی, نیازهای فرهنگی و مذهبی و ضرورتهای اقتصادی اشاره
دارد و توجه مسئولان و دست اندرکاران به هر یک از آنها را لازم
می داند.
مهندس کاظمی رسیدگی نکردن به وضع معماری و شهرسازی بافتهای قدیمی
و فرسوده را باعث تهی شدن تدریجی آنها از جمعیت, توسعه حاشیه ای
شهرها و گسترش بی رویه و افقی آنها می داند.
وی می گوید: در این حالت است که شهرها از مقیاس واقعی خودخارج
می شوند و مدیریت شهری رابا مشکل مواجه می سازند. وی در زمینه بعد
فرهنگی و مذهبی بافتهای قدیم اضافه می کند: بهترین یادگارهای فرهنگی
و مذهبی را در اینگونه بافتها می توان ملاحظه کرد که ساختمانهای با
ارزش قدیمی, تاریخی و مذهبی محل زندگی علما, بزرگان و دانشمندان
اسلامی و محله های مربوط به مذاهب مختلف مانند مسیحیان, کلمیان و
زرتشتیان ازجمله آنها است.
آیا انجام اقدامات عمرانی دربافتهای تاریخی توجیه اقتصادی دارد
رئیس سازمان مسکن وشهرسازی اصفهان در این زمینه وجود شبکه دسترسی
شهری در اطراف این گونه بافتها, وجود تاسیسات زیربنایی, وجود
زمینهای ارزان برای توسعه شهر, استقرار اینگونه محلات در مرکزیت شهر
و دسترسی ساکنین آنها به خدمات شهری, جذب توریستهای داخلی و خارجی و
استفاده از ساختمانهای موجود در داخل بافتها برای خدمات روبنایی را
نشانه دلایل توجه به بافتهای قدیم شهرها ذکر کرده و اضافه می کند
خوشبختانه دولت جمهوری اسلامی ایران با امعان نظر به این مهم, اخیرا
آئین نامه ای در تامین نیاز دستگاهها از ساختمانهای موجود در این
بافتها را به تصویب رسانده است.

محله ای از دوران صفوی محله جماله کجا است و تجربه حاصل از آن
کدام است جماله محله ای است با 17 هکتار وسعت که با مسجد جامع
اصفهان 500 متر فاصله دارد.
این محله با 3000 نفر جمعیت ویژگیهای خاصی دارد که این ویژگیها در
راستای معماری و شهرسازی این محله تاریخی است. این محله که از
دیربازجماله نامیده شده است, زیرمجموعه ای از محله در دشت بزرگ
اصفهان به حساب می آید که خود سه بازارچه دیگر را به عنوان مراکز
محله ای در بردارد.
بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای بازارچه وزیر که در گذشته با مرکزیت
اول پیوستگی داشته و بازارچه دومتار که مشخصا در گذشته دور, بخشی
ازبازار در دشت بزرگ را تشکیل می داده است که وجود بناهای عمومی ,
بافت مسکونی, بازارچه ها, فضاهای عمومی و خصوصی آن, همه نشات گرفته
از فرهنگ اسلامی است.
خلاصه اینکه می توان ادعا کرد که کمتر محله ای این همه امکانات شهری را
به صورت یکجا داراست که خود امتیازی است بر دیگر محلات شهری.
این نوشته گزارشگر نیست, بلکه سخن مشهدی غلامحسین است که به گفته
خودش 88 سال است آب این محله را می خورد.
او می گوید: جماله نشینهای قدیمی با کارهای انجام شده در این محله
دیگرباور دارند که زمینه مساعد برای انجام کارهای بیشتر در این
محله که با خشت و گل پابرجایش از قرنها پیش حکایت ها می کند وجود دارد
و باید کاری کرد که روایت گری این راویان ساکت و صامت اما باعظمت و
گویا, محو نشود.
براستی که این چنین است و چه شیرین می گوید مشهدی غلامحسین که: این
خشت و گلها از سردی و گرمی دوران شکسته نشده اند و با قامت رسا,
الهام بخش فرهنگ دوستان و مشتاقان تاریخند, پس شما نیز از آن پاسداری
کنید. واقعیت این است که جماله به سختی از فرسودگی تدریجی کالبدی و
تخریب های ناشی از بمبارانهای دشمن در طول جنگ تحمیلی رنجور بوده
که با اقدامات ترمیمی, کمی از مصائب آن فروکش کرده است.
مصائب سالهای گذشته باعث گردید تا این محله, بخش زیادی از جمعیت
خود را به علت مهاجرت ساکنان اصلی از دست بدهد و اقشار جدید با
وجود مشکلات, در این محله سکنی گزینند.
رئیس سازمان مسکن و شهرسازی اصفهان در زمینه ایجاد شرایط دسترسی در
این محله نکاتی را متذکر می شود که نشان دهنده امکان ایجاد ضرورتها
درحد ممکن در اینگونه بافتها است. محله ای که زمانی عرض کوچه هایش
از 1,5 متر بیشتر نبود اما حالا به برکت اقدامات اساسی , نه تنها این
کوچه ها به طور عمده محل عبور انواع اتومبیلهای متعلق به ساکنان آن
است بلکه حرکتهای گسترده ای نیز برای ایجاد تاسیسات روبنایی در آن
صورت گرفته و یا در دست انجام است بدون آنکه هویت خود را از دست
بدهد.
وی به عنوان رئیس سازمان مجری بهسازی و احیاء محله جماله, تعریض
شبکه معابر, احداث شبکه فاضلاب, ایجاد مدرسه و کانون پرورش فکری
کودکان و نوجوانان بازسازی مدرسه قدیمی قدسیه باقیمانده از دوران
صفویه و تملک زمین را از جمله اقدامات به عمل آمده در محله جماله طی
سالهای اخیر برشمرد. محله ای که کوچه های پرپیچ و خم و بن بست گذشته اش
اکنون پیوستگی یافته و ساکنانش از خدماتی چون آب, برق, گاز لوله کشی
و تلفن برخوردار شده اند.
او با بیان ویژگی ها و تجارب بدست آمده از محله جماله, پیشنهادهایی
برای اینگونه محلات در هر شهر ودیار از گوشه و کنار کشورمان دارد و
می گوید: تجربه نشان می دهد که بهسازی و احیاء بافتهای تاریخی به
عنوان پروژه ای خاص و پیچیده پیش روی ما است و باید برای تمامی آنچه
که به عنوان مدیریت اجرایی پروژه ها در نظر گرفته ایم تجدید نظر کنیم
و برای اینگونه پروژه ها تعاریف خاص و معیارهای جدیدی را مطرح سازیم.
این تعاریف کدام است
وی می گوید: در این پروژه ها بجای سرو کار داشتن با زمین و مصالح
ساختمانی با مردمی طرف هستیم که با ویژگی های مخصوص یا در مالکیت
خود زندگی می کنند, یا به این محلات مهاجرت کرده و اجاره نشینی
می کنند.
وی این ویژگی ها را این چنین توصیف می کند:
باقیمانده نسلهای قبل, مالکینی که محل زندگی خود را ترک کرده اند و
اجاره نشین ها و مهاجرین.
رئیس سازمان مسکن و شهرسازی اصفهان در مورد اول می گوید: وابستگی
شدید نسبت به محله کوچه و خانه و زندگی در این بافتها باعث می شود
که این باقیماندگان نسلهای قبل با وجود مشکلات, زندگی در همین خانه ها
را بر زندگی در محلات جدید ترجیح دهند و گاهی پیشنهاد خرید خانه آنها
بوسیله دستگاههای اجرایی پروژه, همچون واقعه ای بسیارمهم است که شاید
ماهها در خانواده به عنوان اساسی ترین بحث مطرح شودو موافقت یک
خانواده به مدت زمان طولانی نیاز دارد.
در ارتباط با مالکیت خانه های خالی نیز می گوید: این مالکین افرادی
هستندکه نتوانسته اند مسائل سهم الارث خود را حل کنند و یا بنا
بدلائلی امکان تماس با اینگونه مالکان در خارج از کشور نیست.
اما در مورد اجاره نشینان اینگونه بافتها می توان گفت: عده ای سکونت در
خانه های این قبیل بافتها را به دلیل ارزانی اجاره بها انتخاب
کرده اند و دسته ای دیگر مهاجرین خارجی (افغانی ها)هستند.
چه باید کرد آیا باید گذاشت و گذشت یا تدبیری اندیشیدو حفاظت کرد
واحیاء نمود بدون شک چاره ساز, دوراندیشی با تدبیر است. اما
چگونه
رئیس سازمان مسئول احیاء بافت قدیم جماله بر این باور است که برای
اجرای پروژه بافتهای قدیمی و تاریخی نمی توان از هر نیروی اداری و
اجرایی استفاده کرد پس برنامه ریزان باید در انتخاب افراد دقت ویژه
کنند.
وی استفاده از نیروهائی را که در این گونه بافتها بنوعی زندگی
کرده اند, کمکی بزرگ و موثر به پیشرفت پروژه می داند و می گوید
بکارگیری افرادی که عشق و اعتقاد به اجرای این نوع پروژه ها داشته
باشند, بازده کار را بالا خواهد برد.
وی ارتباط صحیح با مردم و عوامل مورد اطمینان مردم رادر این باره
کارساز می داند و با تاکید بر جلب اعتماد عمومی, جذب مشارکت ساکنان
با تفهیم عام المنفعه بودن پروژه و مدیریت واحد را از عوامل موثر در
پیشبرد اجرای پروژه احیاء می داند.