سفر حضرت معصومه به قم

در سال 201 هجری قمری، یک سال پس از سفر امام رضا (ع) به خراسان، حضرت فاطمه معصومه (ع)، خواهر گرامی ایشان، از مدینه عازم خراسان شد. هدف از این سفر، دیدار با برادر یا کسب اطلاع از احوال ایشان بود. برخی منابع ضعیف نیز این سفر را به دعوت امام رضا (ع) نسبت داده‌اند. درباره همراهان حضرت و مسیر دقیق سفر ایشان اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما آنچه مسلم است، ایشان در شهر ساوه بیمار شدند.

حضرت معصومه (ع) که از محبت و ارادت مردم قم به اهل بیت آگاه بودند، تصمیم گرفتند به قم سفر کنند. آوازه محبت مردم قم به خاندان پیامبر (ص) حتی به مدینه رسیده بود و این شهر به عنوان پناهگاهی امن برای سادات علوی شناخته می‌شد. طبق روایت، حضرت معصومه (ع) از همراهان خود پرسیدند که فاصله ساوه تا قم چقدر است و پاسخ شنیدند که ده فرسخ است. در آن زمان، مسیر ساوه به قم مستقیم بود و از شهرک‌هایی مانند “اَوه” عبور می‌کرد. این مسیر بعدها تغییر کرد و طولانی‌تر شد.

استقبال مردم قم از حضرت معصومه (ع)

طبق روایات تاریخی، وقتی خبر حضور حضرت معصومه (ع) به خاندان آل سعد، از بزرگان قم، رسید، موسی بن خزرج بن سعد اشعری، یکی از بزرگان و ثروتمندان قم، به استقبال ایشان رفت. او زمام ناقه حضرت را گرفت و ایشان را با احترام به خانه خود برد. این خانه که محل سکونت و عبادت حضرت معصومه (ع) بود، اکنون زیارتگاهی است و به “محل ستّیه” معروف است. این مکان در محله‌ای به نام “میدان میر” در شرق خیابان عمار یاسر فعلی قم قرار دارد.

اقامت و رحلت حضرت معصومه (ع)

حضرت معصومه (ع) هفده روز در قم اقامت داشتند و این مدت را به عبادت و راز و نیاز گذراندند. در نهایت، ایشان در همین شهر رحلت کردند. پس از رحلت، بدن مطهر ایشان در محلی به نام “بابلان” دفن شد. این محل که اکنون آرامگاه حضرت معصومه (ع) است، به مرور زمان به یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعیان تبدیل شد. ابتدا سایه‌بانی ساده از بوریا بر قبر ایشان ساخته شد و بعدها زینب، دختر امام جواد (ع)، گنبدی بر مزار ایشان بنا کرد.

دفن حضرت معصومه (ع)

روایات حاکی از آن است که پس از رحلت حضرت معصومه (ع)، مردم قم در مورد اینکه چه کسی باید ایشان را به خاک بسپارد، اختلاف داشتند. در نهایت، تصمیم گرفتند که خادمی پیر و مورد اعتماد این کار را انجام دهد. اما در هنگام تدفین، دو سوار ناشناس از سمت رودخانه به محل آمدند. این دو نفر که صورت‌های خود را پوشانده بودند، بر جنازه نماز خواندند و ایشان را در سرداب دفن کردند. پس از پایان مراسم، این دو سوار بدون اینکه کسی هویت آن‌ها را بداند، محل را ترک کردند. این ماجرا بر قداست و احترام حضرت معصومه (ع) افزود.

تاریخ تولد و وفات حضرت معصومه (ع)

تاریخ تولد حضرت معصومه (ع) به طور دقیق مشخص نیست، اما طبق شواهد، ایشان پیش از سال 179 هجری قمری متولد شده‌اند. پدر ایشان، امام موسی کاظم (ع)، در سال 179 هجری توسط هارون‌الرشید به بغداد برده شد و در سال 183 هجری در زندان سندی بن شاهک به شهادت رسید. بنابراین، حضرت معصومه (ع) در زمان شهادت پدرشان، کودکی خردسال بودند.

وفات حضرت معصومه (ع) در سال 201 هجری قمری اتفاق افتاد. برخی منابع، تاریخ تولد ایشان را سال 173 هجری قمری ذکر کرده‌اند که در این صورت، عمر ایشان حدود 29 سال بوده است. اما بر اساس شواهد دیگر، عمر ایشان کمتر از 23 سال بوده است.

فضائل حضرت معصومه (ع)

حضرت معصومه (ع) از جمله بانوان برجسته خاندان اهل بیت بودند که از فضائل و کرامات بسیاری برخوردار بودند. روایات متعددی از ائمه اطهار (ع) در مورد مقام و جایگاه ایشان نقل شده است. امام رضا (ع) در روایتی فرمودند: «هرکس با شناخت حق حضرت معصومه (ع) او را زیارت کند، بهشت بر او واجب است.» همچنین زیارتنامه‌ای که برای حضرت معصومه (ع) نقل شده، توسط امام رضا (ع) توصیه شده است و همچنان در میان زائران خوانده می‌شود.

حضرت معصومه (ع) از جمله راویان حدیث نیز بودند. احادیثی که ایشان نقل کرده‌اند، نشان‌دهنده جایگاه علمی و معنوی ایشان است. از جمله این احادیث، روایت غدیر خم است که در سلسله سند آن، نام حضرت معصومه (ع) ذکر شده است.

گنبد و آرامگاه حضرت معصومه (ع)

پس از دفن حضرت معصومه (ع)، آرامگاه ایشان به تدریج توسعه یافت. ابتدا سایه‌بانی ساده بر قبر ایشان ساخته شد و بعدها گنبد و بناهای اطراف آن توسط افراد مختلف، از جمله زینب دختر امام جواد (ع)، ساخته شد. در دوره‌های مختلف تاریخی، آرامگاه حضرت معصومه (ع) مورد توجه پادشاهان و بزرگان قرار گرفت. در دوره صفویه، گنبد و بنای حرم بازسازی و طلاکاری شد. در دوره قاجاریه نیز فتحعلی‌شاه قاجار نذر کرد که گنبد حرم را طلاکاری کند و این کار در زمان او و نوادگانش انجام شد.

قم در دوره صفویه

در دوره صفویه، شهر قم به عنوان یکی از مراکز مهم مذهبی شناخته می‌شد. شاردن، جهانگرد فرانسوی، در سفرنامه خود قم را شهری بزرگ با باغ‌های فراوان و رودخانه‌ای توصیف کرده است. او از صادرات قم، مانند انار، صابون، تیغه‌های شمشیر و ظروف سفالی یاد کرده و به زیبایی و شکوه حرم حضرت معصومه (ع) اشاره کرده است. به گفته شاردن، حرم دارای چهار صحن متصل به یکدیگر بوده و بارگاه حضرت با گنبدی طلایی و تزئینات نفیس مزین شده است.

مدرسه فیضیه

مدرسه فیضیه که در کنار حرم حضرت معصومه (ع) قرار دارد، یکی از بناهای قدیمی قم است. این مدرسه در دوره صفویه گسترش یافت و در زمان فتحعلی‌شاه قاجار بازسازی شد. حجره‌های آن محل اقامت طلاب علوم دینی است و در طول تاریخ، بسیاری از علمای بزرگ در این مدرسه به تحصیل و تدریس پرداخته‌اند.

صحن جدید حرم

صحن بزرگ حرم، که به صحن آینه معروف است، در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شد. این صحن به جای قبرستان قدیمی قم که مقبره بابلان نام داشت، بنا گردید. طراحی زیبا و مهندسی خاص این صحن، آن را به یکی از بناهای شاخص حرم تبدیل کرده است.

مسیر قم به تهران

پیش از احداث راه جدید قم به تهران، مسیر قدیمی شامل چهار منزلگاه بود: منظریه، علی‌آباد، حسن‌آباد و کنارگرد. این مسیر خاکی و ناهموار بود و مسافرت از قم به تهران چهار روز طول می‌کشید. با احداث راه جدید در دوره قاجاریه، این مسیر کوتاه‌تر و هموارتر شد.