زندگی‌نامه و جایگاه علمی

حکیم میرزا محمد سعیدخان قمی، فرزند حکیم محمدباقر قمی، از حکمای برجسته و شاعران گران‌مایه سده یازدهم و دوازدهم هجری است. او به دلیل مهارت و تسلط در علم طب، به عنوان یکی از اطبای دربار شاه عباس دوم (1052-1077 هجری قمری) شناخته شد و مورد احترام و تکریم شاه و درباریان قرار گرفت.

وی علاوه بر طبابت، در علوم مختلفی چون حکمت نظری، حدیث، تفسیر و عرفان سرآمد بود و در شاعری نیز مهارت بالایی داشت. او در اشعار خود از سه تخلص «تنها»، «حکیم» و «سعید» استفاده می‌کرد. آثار برجای‌مانده از او نشان‌دهنده جامعیت علمی و دقت نظری او در معارف اسلامی است.

حکیم قمی شاگرد بزرگانی همچون ملا محسن فیض کاشانی، ملا عبدالرزاق لاهیجی و ملا رجبعلی تبریزی بود. او به چنان مرتبه‌ای از علم و معرفت رسید که علمای برجسته زمان، شاه عباس دوم و درباریان برای دیدار و بهره‌گیری از دانش او به قم می‌آمدند و در محضر او زانو می‌زدند.

تولد و وفات

تاریخ دقیق تولد حکیم قمی مشخص نیست، اما سال وفات او را 1103 هجری قمری ثبت کرده‌اند. او در سال‌های پایانی عمر خود در قم اقامت داشت و به مطالعه، عبادت و بندگی خدا مشغول بود.

دوران سختی و زندان

با جلوس شاه سلیمان صفوی (1077-1106 هجری قمری)، بدگویی و سعایت حسودان و بدخواهان علیه حکیم قمی مؤثر افتاد. این بدگویی‌ها باعث شد شاه سلیمان که به خوش‌گذرانی و عشرت‌طلبی شهرت داشت، دستور زندانی کردن حکیم را در قلعه الموت صادر کند. پس از آزادی از زندان، حکیم قمی برای همیشه در قم سکونت گزید و از سیاست و دربار کناره گرفت.

خانواده علمی

برادر بزرگ‌تر حکیم قمی، میرزا محمدحسین، نیز از علمای برجسته زمان خود و از اطبای دربار شاه عباس دوم بود. او تفسیری بزرگ بر قرآن نوشت که نشان‌دهنده تبحر او در علوم دینی است.

نظر تذکره‌نویسان درباره حکیم قمی

تذکره نصرآبادی

در تذکره نصرآبادی از حکیم قمی به عنوان فردی با اخلاق نیکو و صفات پسندیده یاد شده است. او در حکمت نظری و علوم دیگر سرآمد بود و توانایی او در تشخیص و درمان امراض بسیار برجسته بود. نویسنده تذکره اشاره کرده که به دلیل بدگویی حسودان، حکیم قمی به زندان افتاد و پس از آزادی، در قم به عبادت و تحصیل علوم پرداخت.

آتشکده آذر

آذر بیگدلی در کتاب آتشکده آذر می‌نویسد: «حکیم سعیدخان از اهالی قم بود و در حکمت نظری مهارت داشت. او مدتی در خدمت شاه عباس دوم به عنوان طبیب دربار فعالیت کرد، اما در نهایت از ملازمت دربار کنار گذاشته شد و در قم به عبادت و زیارت مشغول شد.»

ریحانة الادب

مؤلف ریحانة الادب، حکیم قمی را یکی از علمای برجسته امامیه و از مفاخر ادب و حکمت معرفی می‌کند. او حکیمی عارف، متشرع و ربانی بود که در تفسیر آیات و احادیث و کشف نکات عرفانی و حکمی تبحر داشت. او از شاگردان برجسته ملا محسن فیض کاشانی، ملا عبدالرزاق لاهیجی و ملا رجبعلی تبریزی بود. شاه عباس دوم و درباریان او به حکیم قمی احترام می‌گذاشتند و به دیدار او می‌رفتند.

آثار و تألیفات حکیم قمی

حکیم قمی آثار متعددی در زمینه‌های مختلف علمی و عرفانی از خود به جا گذاشته است. برخی از مهم‌ترین آثار او عبارتند از:

1. الاربعون حدیثاً: شرح چهل حدیث در معارف اسلامی که در سن 30 سالگی تألیف شد.
2. الاربعونیات لکشف انوار القدسیات: مجموعه‌ای شامل چهل رساله در موضوعات مختلف معارف و حکمت.
3. اسرار الصلوة: کتابی درباره اسرار نماز که در حاشیه شرح هدایة ملاصدرا چاپ شده است.
4. اسرار الصناعات: اثری در زمینه صناعات خمسه قیاسیه منطقیه (شعر، خطابه، جدل، برهان و مغالطه).
5. حاشیه بر اثولوجیای ارسطو: اثری در تفسیر و شرح فلسفه ارسطو.
6. حاشیه بر شرح اشارات خواجه نصیرالدین طوسی.
7. شرح توحید صدوق: اثری سه جلدی درباره توحید.
8. کلید بهشت: رساله‌ای فارسی درباره اشتراک لفظی اسماءالله.
9. فواید رضویه: یکی از رساله‌های مجموعه اربعینیات.
10. روح الصلوة: اثری درباره معنویت و روح نماز.
11. شرح حدیث غمام: کتابی که در سال 1099 هجری در اصفهان تألیف شد.

سبک شعری حکیم قمی

حکیم قمی در سرودن اشعار از سبک عراقی پیروی می‌کرد، اما گاهی نیز از عناصر سبک اصفهانی (هندی) بهره می‌برد. دیوان اشعار او شامل ده هزار بیت است که در قالب‌های مختلفی چون غزل، مثنوی و رباعی سروده شده است. اشعار او سرشار از مضامین عرفانی، اخلاقی و عاشقانه است و نشان‌دهنده ذوق ادبی و عمق اندیشه اوست.

نمونه‌هایی از اشعار حکیم قمی

غزل

به لبش، خنده آشنا نشده‌ست
گل رویش، هنوز وانشده است
از پی دل نمی‌تواند رفت
از کنار پدر، جدا نشده است

گفتم که: چه شد شیشه دل؟ گفت: شکستم!
گفتم که: چرا؟! خنده‌زنان گفت که: مستم!
گفتم که: مرو از نظرم، گفت که: بس کن!
بس نیست که در سینه تنگ تو نشستم؟!

مثنوی

پشت تو ندیده کس زمردی
جز پشت که بر زمانه کردی
آبی که ستاده و روان است
شمشیر شهنشه زمان است

رباعی

بی‌روی تو، چشمم از تماشا خالی است
جامم از خون پر است و مینا خالی است
من نیز زخویش رفته‌ام همره تو
جای من و تو هر دو در این‌جا خالی است

نتیجه‌گیری

حکیم میرزا محمد سعیدخان قمی یکی از مفاخر علمی و ادبی شیعه در عصر صفوی است که با وجود تحمل سختی‌ها و حسادت‌ها، آثار ارزشمندی در زمینه‌های حکمت، عرفان، طبابت و ادب از خود به جا گذاشت. او نمونه‌ای از عالمان جامع‌الاطراف بود که علم و عرفان را در کنار هنر و ادب به اوج رساند. آثار و اشعار او همچنان گنجینه‌ای ارزشمند برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ علم و ادب اسلامی است.