مسجد جامع قم
عکس از زهرا حاج رحیمیان
مسجد جامع قم در مرکز شهر قم واقع شده و در محله مسجد جمعه، خیابان آذر (پشت میدان کهنه) یا خیابان عمار یاسر، کوچه ۵۶، نزدیک دروازه ری (با امکان دسترسی خودرو) قرار دارد.
بنای فعلی مسجد جامع شامل سردر ورودی، صحن، ایوان‌های جنوبی و شمالی، گنبدخانه و شبستان‌های متعدد است. این مسجد مساحتی حدود ۴۲۰۰ متر مربع دارد که زیربنای آن به ۲۹۷۰ متر مربع می‌رسد.
مسجد جامع قم به‌همت سازمان میراث فرهنگی در تاریخ ۵ آذر ۱۳۱۲ شمسی با شماره ۱۹۴ به‌ثبت رسیده است.
درباره تاریخ ساخت مسجد جامع قم اقوال متعددی وجود دارد؛ دلیل این اختلاف، یکی دانستن مسجد جامع فعلی با مسجد عتیق قم است.
نظرات مختلف درباره تاریخ ساخت مسجد:
علی‌اصغر فقیهی در کتاب تاریخ مذهبی قم، ساخت مسجد را در سال ۲۶۵ قمری دانسته و سازنده آن را ابوالصدیم حسن بن علی بن آدم اشعری معرفی می‌کند.
حسن بن محمد قمی در کتاب تاریخ قم که در سال ۳۷۸ هجری نوشته شده، اشاره می‌کند که ابوالصدیم حسین بن علی بن آدم اشعری مسجد جامع قم را که بین قم و کمیدان بوده، در میانه قرن چهارم هجری بنا کرده است. با این حال، مشخص نیست که این مسجد دقیقاً کجا بوده و به کدام مسجد کنونی اشاره دارد.
صنیع‌الدوله در کتاب مرآت‌البلدان بیان می‌کند که مسجد جامع در نیمه دوم قرن سوم ساخته شده است.
عبدالجلیل قزوینی رازی در کتاب النقض (۵۶۰ قمری)، معتقد است که مسجد جامع توسط بهاءالدین کمال ثابت قمی در قرن ششم هجری بنا شده است. او در جای دیگر ذکر می‌کند که امیر ابوالفضل عراقی، وزیر سلطان مسعود سلجوقی، دستور ساخت مسجد جامع و مناره‌های آن را داده است. مدرسی طباطبایی (نویسنده تربت پاکان) نیز این نظر را تأیید می‌کند.
میرزا عباس فیض قمی در کتاب گنجینه آثار قم می‌نویسد که بنیان‌گذار مسجد جامع قم، سلطان جانی‌خان، پادشاه تاتار ترکستان بوده و تاریخ بنای آن را سال ۷۵۵ قمری ذکر می‌کند.
سیدکمال حاج‌سیدجوادی در کتاب مساجد ایران با بهره‌گیری از اقوال مختلف، مسجد جامع قم را متعلق به عصر سلجوقی دانسته و احداث آن را در حدود نیمه اول قرن ششم هجری می‌داند.
مولف کتاب خلاصة البلدان می‌نویسد: «اما مسجد جامع شهر که اکنون دایر است و تولیت آن با سلسله جلیله سادات واعظ است، سلطان طغرل سلجوقی در ایام سلطنت خود در سال ۵۲۸ قمری بنا نهاده و موقوفاتی بر آن تعیین کرده است.»
آندره گدار نیز مسجد جامع قم را از مساجد چهارتاقی شناخته‌شده می‌داند. او با استناد به مرآة البلدان، اصل بنای مسجد جامع را مربوط به زمان ابوالصدیم می‌داند و می‌گوید: «در حال حاضر، قدیمی‌ترین قسمتی که از مسجد جامع دیده می‌شود، از دوره سلجوقیان است و ساختمان و مقصوره زیر پوششی از گچ که آن را پنهان کرده، از عهد سلطان سنجر سلجوقی است.»
برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به کتاب “تاریخ مسجد جامع قم” نوشته رضا آقابابایی و سیدحسن قریشی مراجعه کنید.
معماری و ساختار مسجد:
از آنجا که مسجد جامع قم مجموعه‌ای از بناهای چند عصر است، دارای معماری منحصربه‌فردی می‌باشد. این مسجد دو درِ ورودی دارد؛ در اصلی در قسمت غربی مسجد و روبه‌روی ورودی مدرسه جهانگیرخان قرار گرفته است. سردر آن دارای مقرنس‌کاری و کتیبه‌ای از کاشی خشتی است که از آثار دوره ناصرالدین‌شاه قاجار به‌شمار می‌رود.
مسجد جامع دارای دو ایوان و پنج شبستان است:
- دو شبستان در اطراف گنبدخانه که متعلق به عصر صفوی است.
- سه شبستان دیگر در شرق، غرب و شمال مسجد که به دوره قاجار بازمی‌گردد.
- زیرزمینی نیز در شبستان غربی در سال ۱۳۰۵ قمری در دوره ناصری احداث شده است.
مرمت و نگهداری:
مسجد جامع قم در دوران صفویه، قاجار و پهلوی توسط علما و مردم تعمیر شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه و سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۸۷ مسئولیت احیا و مرمت آن را بر عهده گرفته‌اند.
نقش مسجد در فعالیت‌های مذهبی:
در دهه ۱۳۳۰ شمسی، زمانی که هنوز مسجد اعظم قم ساخته نشده بود، آیت‌الله سیدحسین بروجردی، مرجع تقلید شیعیان، در ماه رمضان نماز جماعت را در مسجد جامع قم اقامه می‌کرد. حضور مردم به‌حدی بود که صفوف نماز در پشت‌بام‌های اطراف مسجد نیز شکل می‌گرفت.
از دیگر علمایی که در این مسجد نماز جماعت و جمعه برگزار کرده‌اند، می‌توان به شیخ عبدالکریم حائری یزدی، سیدحسن جواهری، شیخ صادق تهرانی و سید مهدی صحفی اشاره کرد.
تحلیل متن:
تاریخچه و اهمیت مسجد جامع قم:
مسجد جامع قم یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین مساجد شهر قم و ایران است که تاریخ ساخت آن به دوره‌های مختلفی نسبت داده می‌شود. این اختلاف در تاریخ ساخت به دلیل متعدد بودن منابع و یکی دانستن مسجد جامع فعلی با مسجد عتیق قم است.
اختلافات در تاریخ ساخت و سازندگان:
- دوره‌های مختلف: برخی منابع ساخت مسجد را به قرن سوم قمری و برخی به قرن ششم قمری نسبت داده‌اند.
- سازندگان مختلف: نام‌هایی مانند ابوالصدیم حسن بن علی بن آدم اشعری، بهاءالدین کمال ثابت قمی، امیر ابوالفضل عراقی، سلطان طغرل سلجوقی و سلطان جانی‌خان به‌عنوان بنیان‌گذاران مسجد ذکر شده‌اند.
- این اختلافات نشان می‌دهد که مسجد جامع قم در طول تاریخ بارها بازسازی و توسعه یافته و هر دوره اثری از خود به‌جای گذاشته است.
ویژگی‌های معماری:
- ترکیب سبک‌ها: معماری مسجد ترکیبی از سبک‌های مختلف سلجوقی، صفوی و قاجار است که آن را منحصربه‌فرد کرده است.
- عناصر معماری: وجود ایوان‌ها، شبستان‌ها، گنبدخانه، سردرهای مقرنس‌کاری‌شده و کتیبه‌های کاشی‌کاری از ویژگی‌های بارز این مسجد است.
- منحصربه‌فرد بودن: مسجد جامع قم به‌عنوان یکی از مساجد چهارتاقی شناخته می‌شود که در معماری اسلامی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد.
نقش مذهبی و اجتماعی:
- مرکز تجمعات مذهبی: مسجد جامع قم در تاریخ معاصر محلی برای برگزاری نماز جماعت و جمعه توسط علمای برجسته بوده است.
- نقش آیت‌الله بروجردی: اقامه نماز جماعت توسط آیت‌الله بروجردی در این مسجد نشان‌دهنده اهمیت آن در بین مردم و علما است.
- تحولات اجتماعی: حضور گسترده مردم در مراسم مذهبی، نمادی از پیوند عمیق مسجد با جامعه است.
مرمت و نگهداری:
- توجه به مرمت و نگهداری مسجد در دوره‌های مختلف نشان‌دهنده ارزش تاریخی و فرهنگی آن است.
- نقش سازمان‌های مرتبط: پس از انقلاب اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه و سازمان میراث فرهنگی به احیا و مرمت مسجد پرداخته‌اند.
نتیجه‌گیری:
مسجد جامع قم با قدمتی چند صدساله، نه‌تنها یک بنای تاریخی باارزش است، بلکه نمادی از تاریخ پرفرازونشیب معماری و فرهنگ اسلامی در ایران محسوب می‌شود. اختلافات موجود در تاریخ ساخت و سازندگان مسجد نشان‌دهنده اهمیت و تأثیرات مختلف تاریخی بر این بنا است. ترکیب سبک‌های معماری در دوره‌های مختلف به مسجد جامع قم هویتی منحصربه‌فرد بخشیده است.
از سوی دیگر، نقش این مسجد در فعالیت‌های مذهبی و اجتماعی، جایگاه ویژه‌ای به آن بخشیده است. حضور علمای بزرگ و برگزاری مراسم‌های مذهبی مهم در آن، مسجد جامع قم را به یکی از مراکز مهم دینی در ایران تبدیل کرده است.
به‌طور کلی، مسجد جامع قم نمونه‌ای برجسته از تعامل تاریخ، هنر، مذهب و جامعه است که نیازمند حفظ و پژوهش‌های بیشتر برای درک بهتر تاریخ و فرهنگ ایران می‌باشد.
نظر شما