اتابکیه
اتابکیه عنوانی است که به مجموعه‌ای از مدارس و نهادهای آموزشی اطلاق می‌شود که در دوران حکومت اتابکان در ایران، جزیره (بین‌النهرین) و شام تأسیس شدند. این مدارس به دلیل ارتباط با اتابکان و حمایت آنان از ساخت و توسعه این بناها، به نام اتابکیه شهرت یافتند.
۱. اتابکیۀ ایذه
اتابکیۀ ایذه از بناهای نصرت‌الدین احمد (حکومت: ۶۹۵-۷۳۰/۷۳۳ ق)، یکی از مشهورترین اتابکان لر بزرگ، است. او که به دانش‌دوستی و حمایت از علما، ادیبان و صوفیان شهرت داشت، زاویه‌ها، خانقاه‌ها و مدارس بسیاری در ایذه (مال‌امیر یا مالمیر) و اطراف آن تأسیس کرد.
ویژگی‌های اتابکیۀ ایذه:
- ابن بطوطه، جهانگرد مشهور، در حدود سال ۷۲۷ ق از این منطقه دیدن کرده و گزارش داده است که نصرت‌الدین احمد یک‌سوم مالیات قلمرو خود را به ساخت و نگهداری مدارس و خانقاه‌ها اختصاص می‌داد.
- این مدارس به مسافران و تازه‌واردان خدماتی مانند اقامت و پذیرایی ارائه می‌کردند.
- از جمله بناهای معروف در این منطقه، مدرسۀ السلاطین (مقبرۀ خانوادگی اتابکان) و مدرسه‌ای در هلافیجان بود که دارای باغ، گرمابه و نهر آب بود.
- این مدارس بیشتر به آموزش‌های صوفیانه، ختم قرآن، اقامۀ نماز و ذکر و دعا اختصاص داشتند.
۲. اتابکیۀ دمشق
اتابکیۀ دمشق یکی از مدارس شافعیۀ دمشق بود که در اوایل سدۀ ۷ ق تأسیس شد و تا اواخر سدۀ ۱۰ ق فعال بود.
ویژگی‌های اتابکیۀ دمشق:
- این مدرسه توسط جهة الاتابکیة، خواهر نورالدین ارسلان شاه (از اتابکان آل زنگی موصل)، تأسیس شد.
- بنای مدرسه در جبل صالحیه دمشق (قاسیون) واقع شده بود و شامل صحن، مئذنه و حرمی مشبک بود که آرامگاه بانی مدرسه در آن قرار داشت.
- این مدرسه به دروس مذهبی، فقه شافعی و علوم دینی اختصاص داشت.
- از مدرسان مشهور این مدرسه می‌توان به تاج‌الدین شحرور، نجم‌الدین ماردانی، صفی‌الدین هندی ارموی و تقی‌الدین و بهاءالدین سبکی اشاره کرد.
۳. اتابکیۀ شیراز
اتابکیۀ شیراز از مدارس منسوب به اتابکان فارس است که در دوران حکومت آنان در شیراز تأسیس شد.
ویژگی‌های اتابکیۀ شیراز:
- مشهورترین مدرسه به اتابک ابوبکر بن سعد بن زنگی، ممدوح سعدی شیرازی، منسوب است.
- این اتابک به همراه وزیر دانش‌دوست خود، امیر فخرالدین ابوبکر، مساجد، مدارس، رباط‌ها، دارالحدیث و دارالشفاهای متعددی در شیراز احداث کرد.
- از مدرسان مشهور این مدرسه می‌توان به شیخ سعدالدین محمد بن مظفر باغ نوی و شیخ جمال‌الدین محمد بن طاهر نیریزی اشاره کرد.
۴. اتابکیۀ مراغه
اتابکیۀ مراغه از مدارس اهل سنت و احتمالاً مخصوص شافعیان بود که در دوران اتابکان آذربایجان (۵۴۱-۶۲۶ ق) تأسیس شد.
ویژگی‌های اتابکیۀ مراغه:
- این مدرسه در محلۀ قضات مراغه قرار داشت و به مدرسۀ اتابک مراغه شهرت یافت.
- خلیفه المسترشد بالله پس از کشته شدن در جنگ با سلطان مسعود سلجوقی، در این مدرسه دفن شد.
- از مدرسان مشهور این مدرسه می‌توان به کمال‌الدین ابومحمد قزوینی اشاره کرد.
۵. اتابکیۀ عتیقۀ موصل
اتابکیۀ عتیقۀ موصل مدرسه‌ای در موصل بود که توسط سیف‌الدین غازی، حاکم موصل و پسر عمادالدین زنگی، تأسیس شد.
ویژگی‌های اتابکیۀ عتیقۀ موصل:
- این مدرسه برای آموزش پیروان دو مذهب شافعی و حنفی بنا شد.
- سیف‌الدین غازی موقوفات بسیاری برای این مدرسه تعیین کرد و خود نیز در آن دفن شد.
- ابوالبرکات عبدالله بن خضر موصلی شافعی و ابن ابی عصرون از مدرسان مشهور این مدرسه بودند.
۶. اتابکیۀ عزّیه موصل
اتابکیۀ عزّیه یکی دیگر از مدارس موصل بود که توسط عزالدین مسعود، اتابک موصل، تأسیس شد.
ویژگی‌های اتابکیۀ عزّیه:
- این مدرسه به پیروان مذاهب حنفی و شافعی اختصاص داشت.
- از مدرسان مشهور این مدرسه می‌توان به عمادالدین محمد بن منعه و ظهیر فارسی اشاره کرد.
۷. اتابکیۀ جدید موصل
اتابکیۀ جدید موصل مدرسه‌ای بود که توسط نورالدین ارسلان شاه، اتابک موصل، تأسیس شد.
ویژگی‌های اتابکیۀ جدید موصل:
- این مدرسه در نزدیکی اتابکیۀ عزّیه قرار داشت و به دلیل زیبایی و بزرگی خود شهرت داشت.
- نورالدین ارسلان شاه نیز در این مدرسه دفن شد.
- رکن‌الدین حسینی استرآبادی از مدرسان مشهور این مدرسه بود.
نتیجه‌گیری
مدارس اتابکیه در دوران حکومت اتابکان در ایران، شام و بین‌النهرین، نقش مهمی در ترویج علوم دینی، فقه و ادب داشتند. این مدارس نه‌تنها مراکز آموزشی بودند، بلکه به دلیل موقوفات و خدماتی که ارائه می‌کردند، به پناهگاه صوفیان، مسافران و دانش‌پژوهان تبدیل شده بودند. هرچند بسیاری از این مدارس با گذر زمان و تغییرات سیاسی و اجتماعی از بین رفتند، اما تأثیر آنها در تاریخ علمی و فرهنگی مناطق مختلف همچنان برجای مانده است.
نظر شما