شهر قم، به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی و مذهبی ایران، در قرن چهاردهم شمسی گام‌های مهمی در راستای توسعه آموزش و پرورش نوین برداشت. این اقدامات، که با انتشار نشریات و سالنامه‌های آموزشی همراه بود، نقش مؤثری در مستندسازی تاریخ آموزش و پرورش این شهر ایفا کرد.

نخستین گام‌ها در مستندسازی آموزش و پرورش قم

در سال ۱۳۱۷، شادروان سید علی‌اکبر برقعی به مناسبت گشایش دبیرستان حکمت، کتاب “راهنمای قم” را با مقدمه‌ای از مرحوم رشید یاسمی منتشر کرد. این اثر، یکی از نخستین تلاش‌ها برای معرفی و مستندسازی فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی قم به شمار می‌رود.

نقش دبیرستان‌ها در انتشار سالنامه‌ها

چندین دبیرستان و مرکز آموزشی قم در طول سال‌های مختلف اقدام به انتشار سالنامه‌هایی کردند که اطلاعات ارزشمندی درباره وضعیت آموزش و پرورش آن دوران ارائه می‌داد:

• دبیرستان حکیم نظامی: این دبیرستان بین سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۷ اقدام به انتشار دو سالنامه کرد. ده سال بعد، تحت مدیریت سید احمد توکل و ریاست فرهنگی شادروان محمدباقر داورپناه، موفق به انتشار سالنامه دیگری شد.
• دبیرستان ششم بهمن: در دوره ریاست آقای مرتضی جوادی ابهری، این دبیرستان نیز دو سالنامه منتشر کرد.
• دبیرستان چهارم آبان: در سال ۱۳۵۵، این دبیرستان که در محله شاهزاده ابراهیم واقع شده بود، سالنامه‌ای در قطع رحلی با نظارت مرحوم جواد خلیلی منتشر کرد.
• مؤسسه ملی مسعود: در سال ۱۳۵۳، زنده‌یاد احمد رحیمی کاشانی، نویسنده و روزنامه‌نگار، کارنامه ۱۶ ساله این مؤسسه آموزشی را منتشر کرد.

نشریات دیگر مراکز آموزشی قم

از سال ۱۳۲۵ تا ۱۳۵۷، علاوه بر دبیرستان‌ها، سایر مراکز آموزشی و اداری قم نیز نشریات متعددی در حوزه آموزش و پرورش منتشر کردند. از جمله:

• دبیرستان حکیم نظامی
• دبیرستان صدوق
• دانشسرای مقدماتی شبانه‌روزی شهرداری قم
• مدرسه عالی امور قضائی
• اداره آموزش و پرورش قم

این نشریات، هرچند به صورت محدود و در چند شماره منتشر شدند، اما حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره وضعیت آموزشی و پرورشی قم در آن دوران بودند.

کاهش انتشار آثار در دهه‌های اخیر

متأسفانه، در سه دهه گذشته، انتشار سالنامه‌ها و نشریات آموزشی در قم به شدت کاهش یافته است. به جز انتشار جزوه کوچکی درباره هنرستان قدس، هیچ یک از دبستان‌ها و دبیرستان‌های قم اقدام به انتشار سالنامه نکرده‌اند. حتی اداره فرهنگ قم نیز اثری که معرف پیشینه آموزش و پرورش این شهر باشد، ارائه نکرده است.

این در حالی است که در شهرهایی مانند اصفهان، طی دهه گذشته، حدود ده سالنامه دبستانی و دبیرستانی منتشر شده و چندین شهر دیگر نیز تاریخ آموزش و پرورش خود را به صورت مستند به چاپ رسانده‌اند.

اهمیت آثار مطبوع فرهنگی قم

آثار مطبوع منتشر شده در قم، هرچند محدود، نقش مهمی در مستندسازی تاریخ آموزش و پرورش این شهر ایفا کرده‌اند. این آثار، علاوه بر ارائه اطلاعات درباره وضعیت آموزشی، به عنوان منابعی ارزشمند برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ فرهنگی قم محسوب می‌شوند. احیای این سنت و انتشار مجدد سالنامه‌ها و نشریات آموزشی می‌تواند گامی مؤثر در حفظ و معرفی پیشینه فرهنگی و آموزشی قم باشد.

جمع‌بندی

قم، به عنوان یکی از شهرهای مهم فرهنگی ایران، در قرن چهاردهم شمسی گام‌های ارزشمندی در راستای توسعه آموزش و پرورش نوین برداشت. انتشار سالنامه‌ها و نشریات آموزشی توسط دبیرستان‌ها و مراکز آموزشی، بخشی از این تلاش‌ها بود که متأسفانه در دهه‌های اخیر کمرنگ شده است. بازگشت به این سنت و مستندسازی فعالیت‌های آموزشی می‌تواند به حفظ هویت فرهنگی و تاریخی قم کمک شایانی کند.

برگرفته از تاریخ معارف قم، اثر مهدی عباسی