شیعیان در کشور جمهوری آذربایجان به عنوان دومین کشور شیعی جهان، با شرایط سخت و دشواری دست و پنجه نرم می کنند و هر روز در این کشور کوچک و جوان همسایه شمالی ایران اتفاق و تحولی نو رخ می دهد. در شماره ی پیش «زمانه» در پرونده ای مفصل به ابعاد گوناگون تاریخچه و شرایط گذشته و حال شیعیان این دیار پرداختیم، اما به دلیل اهمیت این موضوع از یک سو و سرعت بالای تحولات در آذربایجان از سوی دیگر در این شماره هم در بخش «تک نگاشت»، میهمان جناب آقای گلی، مدیر عامل موسسه ی فرهنگی و مطالعات بین المللی آران هستیم. ایشان از کارشناسان برجسته ی مسائل آذربایجان هستند و در این مؤسسه فعالیت های متعددی را در راستای نشر واقعیت های منطقه ی قفقاز، به ویژه جمهوری اذربایجان انجام می دهند؛ ازجمله انتشار فصلنامه آران و مدیریت خبرگزاری آران به آدرس www.arannews.com.

گذشته ی تاریک مسلمانان آذربایجان
براساس آمار موجود حدود 80 الی 85 درصد جمعیت جمهوری آذربایجان را شیعیان تشکیل می دهند. متأسفانه چندین نسل از شیعیان منطقه ای که امروز جمهوری آذربایجان نامیده می شود، در دو قرن اخیر، به ویژه در دوران هفتادساله ی تسلط کمونیست ها، از معارف غنی اسلام و تشیع دور بوده اند و تنها ازخودگذشتگی برخی عالمان دینی و البته خواست الهی سبب شده است نور تشیع در این منطقه به خاموشی نگراید. البته تحولات چند دهه ی اخیر ازجمله پیروزی انقلاب اسلامی و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و برخی تحولات سال های گذشته ازجمله پیروزی حزب الله لبنان و به دنبال آن بیداری اسلامی در جهان اسلام و بعضی اقدامات ضد شیعی دولت جمهوری آذربایجان به پیدایش و رشد نوعی جریان تعمیق ارزش های شیعی یا احیای ارزش های اسلامی در بین مردم جمهوری آذربایجان انجامیده است، اما این جریان هنوز عمومیت نیافته و درحال حاضر مراحل آغازین خود را پشت سرمی گذارد؛ بنابراین زمانی که از شیعیان این کشور صحبت می کنیم باید به این نکته ی مهم نیز توجه کنیم.
امروز شیعیان جمهوری آذربایجان با وجود مشکلات بسیاری که با آنها روبه رو هستند، به دلیل نیروی بالقوه ی مکتب تشیع و آموزه های ارزشمند آن توانسته اند در عرصه های گوناگون به موفقیت های زیادی دست یابند. هم اکنون در حوزه ی سیاست، نیرومند ترین جریان مقابل دولت، شیعیان هستند و این ادعا نیست، بلکه واقعیتی است که خود دولتمردان آذری به آن معترفند و البته مقایسه ی عملکرد دولت با مخالفان غرب گرا از سویی و شیعیان از سوی دیگر نیز این موضوع را آشکارا نشان می دهد. البته وارد نشدن شیعیانِ معتقد به آموزه های اصیل شیعی به ارکان سیاسی، چه دولت و چه مجلس، به دلیل اختناق حاکم، موضوع دیگری است.
در حوزه های فرهنگی و اجتماعی نیز شیعیان جمهوری آذربایجان جایگاه ارزشمندی دارند. آنها با وجود محدودیت های دولتی توانسته اند اقدامات خوبی در عرصه ی ایجاد رسانه های مجازی و حتی رسانه های مکتوب انجام دهند. ده ها سایت اسلام گرای آذری و چندین نشریه ی فاخر دینی تأییدکننده ی این موضوع است. البته اهمیت این مسائل زمانی مشخص می گردد که از اراده ی قوی بعضی از محافل آذری در جلوگیری از هرگونه ی فعالیت دینی آگاه باشیم.
تأسیس تشکل های گوناگون شیعی طی سال های اخیر نمود دیگری از جایگاه فرهنگی، اجتماعی شیعیان جمهوری آذربایجان است.
برگزاری مراسم فاخر مذهبی برخلاف خواست دولت در مناسبت های اسلامی، به ویژه در ماه محرم، موضوعی است که نباید از آن غفلت شود.
شاید مهم ترین نمود جایگاه فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی شیعیان جمهوری آذربایجان مقاومت سرسختانه ی آنها در برابر اقدامات ضد دینی دولت باشد. مقاومت دلیرانه و پیروزی مردم شیعه در مقابل تلاش دولت برای ممنوعیت پخش اذان از مساجد، تأسیس پارک دوستی رژیم صهیونیستی در باکو و تخریب مسجد فاطمه زهرا(س) به خوبی گویای رشد فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شیعیان است. البته مهم تر از اینها نهضت حجاب، که بیش از یک سال است که در مقابل سیاست ممنوعیت حجاب اسلامی در مدارس آغاز شده است، ضمن اینکه جایگاه شیعیان را ارتقا می بخشد، استحکام اراده و عمق باورهای آنها را نیز نشان می دهد.
شیعیان جمهوری آذربایجان از جنبه ی اقتصادی، با توجه به اینکه از هیچ نوع کمک دولتی و ... بهره مند نیستند، خودکفا هستند و با وجود مشکلات فراوان در این عرصه فعالیت های خود را پیش می برند.

نتایج اقدامات گروه های شیعی
اقدامات و عملکرد شیعیان جمهوری آذربایجان چه در خصوص مقاومت در برابر سیاست های ضد شیعی و چه در حوزه ی فرهنگی و رسانه ای سبب گردیده است اکنون در کشورهای منطقه، ازجمله ایران و ترکیه و نیز در بین همه ی شیعیان دنیا و حتی در بین بعضی از نهادهای حقوق بشری حساسیت خاصی نسبت به شیعیان جمهوری آذربایجان به وجود آید. چند سال پیش این حساسیت وجود نداشت و در حقیقت مشکلات آنها به لحاظ رسانه ای، بین المللی نشده بود. اکنون در ایران، به ویژه در شهری مثل تبریز، جریان آشنایی با اسلام گرایان آذری به راه افتاده است و در مساجد و مدارس این شهر عموم مردم و دانش آموزان با وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان آشنا شده اند و پیگیر حل مشکلات آنها هستند و حتی برای حمایت از این گروه از شیعیان، چندین تجمع اعتراض آمیز برگزار کرده اند که بیشتر آنها در مقابل کنسولگری جمهوری آذربایجان در تبریز برپا شده است. یا در نمونه ای دیگر چندی پیش کاروانی شامل چندین خودرو و ده ها نفر زن و مرد از ترکیه راهی آذربایجان شدند تا به قول خودشان «حصر حجاب» را در این کشور بشکنند و با مسلمانان آذری همراهی کنند.
فعالیت ها و جایگاه مهم شیعیان در جمهوری آذربایجان، سایر گروه ها و احزاب مخالف را متوجه اسلام گرایان نموده است که نمونه ی بارز آن را می توان در موضع گیری تعداد زیادی از احزاب نسبت به دستگیری دکتر محسن صمداف، رئیس حزب اسلام، در چند ماه پیش مشاهده کرد.
امتیاز دیگری که گروه های شیعی به دست آورده اند، افزایش اقبال مردم به مسائل دینی است که حتی در برخی موارد خود دولتمردان آذری نیز به آن معترفند؛ اظهارات سفیر این کشور در سفر اخیرش به قم و در دیدار با عده ای از علما درباره ی افزایش روزافزون خانم های محجبه و ... نشان دهنده ی این موضوع است.
نظام حکومتی جمهوری آذربایجان ویژگی های خاص خود را دارد، گرچه ساختارهای کمونیستی سال هاست که از هم پاشیده، هنوز هم تفکر شبه کمونیستی مبتنی بر رویکرد امنیتی در این کشور حاکم است. دولت و محافل دولتی به شدت از تشیع و فعالان شیعی در هراس اند و نه تنها اجازه ی حضور آنها در هیچ صحنه ی رسمی داده نمی شود، بلکه انواع محدودیت ها نیز برایشان در نظر گرفته می شود. البته فعالان شیعی تلاش بسیاری می کنند تا مردم را از واقعیت های موجود آگاه سازند. در سخنرانی دکتر صمداف که به دستگیری وی منجر شد، واقعیت های تلخ جمهوری آذربایجان بی پرده و آشکارا بیان می گردد. این سخنرانی که با استقبال مردم جمهوری آذربایجان روبه رو شد، و فعالیت هایی از این دست در حقیقت زمینه های حضور فعالان شیعی در عرصه های گوناگون را فراهم می کنند.

مشکلات و موانع اساسی شیعیان
امروز شیعیان جمهوری آذربایجان با انواع مشکلات روبه رو هستند که از جمله ی آنها می توان به حاکمیت تفکر لائیسم و سکولاریسم در این کشور اشاره کرد. دولت جمهوری آذربایجان، به استناد قانون اساسی این کشور، دین را از دولت جدا می داند و بنابراین هیچ اقدام حمایتی جز برخی اقدامات تبلیغی که در عمل هیچ کمکی به حال شیعیان نمی کند، در خصوص دین اسلام و مذهب تشیع انجام نمی دهد. البته این همه ی ماجرا نیست؛ دولتمردان آذری حتی به ادعای خود درباره ی جدایی دین و دولت نیز پایبند نیستند، به گونه ای که با تأسیس کمیته ی دولتی امور دینی و نیز نفوذ در اداره ی روحانیت قفقاز می کوشند از دین همچون ابزاری در سیاست داخلی و خارجی خود استفاده کنند که عضویت در سازمان همکاری های اسلامی و نیز معرفی باکو به عنوان پایتخت جهان اسلام در چند سال پیش اقداماتی براساس این سیاست استفاده ی ابزاری ارزیابی می شوند. دولت جمهوری آذربایجان در کنار این رویکرد، به آموزه های اصیل شیعی هجوم می برد و شیعیانِ عامل به مبانی تشیع را با انواع اتهامات روانه زندان می کند. محدودیت هایی مانند ممنوعیت صدور اسناد هویتی برای زنان محجبه، ممنوعیت حجاب در مدارس، ممنوعیت تأسیس دفاتر و فروش توضیح المسائل مراجع، ممنوعیت عزاداری خیابانی، ممنوعیت فعالیت طلاب فارغ التحصیل حوزه ی علمیه قم و ... از جمله مشکلات شیعیان به شمار می آید.
براساس قوانین کنونی جمهوری آذربایجان، خادمان دینی (روحانیان) حق کاندیدا شدن در انتخابات را ندارند. احزاب و تشکل های شیعی با انواع محدودیت ها روبه رو هستند، به گونه ای که «حزب اسلام»، مهم ترین تشکل شیعی، چند سال پس از اخذ مجوز فعالیت، اخیراً از سوی دولت غیر قانونی اعلام شده است و درحال حاضر نیز رئیس و ده ها نفر از اعضای این حزب در زندان به سر می برند.
ساختار سیاسی دولت، از نهاد ریاست جمهوری تا کوچک ترین واحد دولتی، به گونه ای است که شیعیانِ معتقد به آموزه های اصیل شیعی امکان ورود به آن را ندارند و وجود هرگونه نماد دینی در ادارات دولتی این کشور ممنوع است.
بزگترین مشکل شیعیان جمهوری آذربایجان، نداشتن رسانه های تصویری است. تأسیس شبکه ی تلویزیونی با رویکرد شیعی در جمهوری آذربایجان ممنوع است و در مقابل شبکه های دولتی و خصوصیِ فعال عموماً با خط گیری از صهیونیست ها در حال تبلیغات ضد ایرانی و ضد شیعی هستند. البته سایر فعالیت های رسانه ای شیعیان در فضای مجازی و ... نیز با انواع محدودیت ها روبه روست. چندی پیش رامین بایرام اف، از فعالان رسانه ای اسلام گرا، به دلیل اطلاع رسانی مؤثر درباره ی «نهضت حجاب» دستگیر شد.
رواج نداشتن آموزه های اصیل شیعی در بین شیعیان این کشور و به عبارتی نوعی سطح نگری همراه خرافه گرایی در بین بخش هایی از آنها و در کنار آن ترویج نمادهای فرهنگ منحط غربی ازجمله فرهنگ برهنگی، شرابخواری، جدایی دین از سیاست و ... در بین عموم مردم این کشور از مشکلات مهم فراروی مردم مسلمان جمهوری آذربایجان است. این مشکل در شرایطی است که اجازه ی آموزش معارف شیعی داده نمی شود و روحانیان مشغول تحصیل در حوزه های ایران نیز از تبلیغ عمومی دین منع می گردند.
حضور و فعالیت آزادانه ی فرقه های گوناگون مانند بهائیت، وهابیت، نورچی ها، صوفی ها و در کنار آنها گروه های مسیحی و یهودی و سوء استفاده ی آنها از فقر عمومی مردم، به ویژه وضعیت نابسامان آواره گان قره باغ، از مشکلات دیگر در این عرصه است.
نفوذ رژیم صهیونیستی در ارکان سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جمهوری آذربایجان و تأثیرگذاری آنها بر تصمیمات دولتمردان برای مبارزه با گروه های شیعی نیز ازجمله دشواری های این زمینه است.
رعایت نشدن قواعد دموکراسی از سوی محافل دولتی، مشکل دیگر شیعیان این کشور است. فعالان شیعی که با انواع اتهامات واهی دستگیر می شوند نه براساس قانون، بلکه براساس سلایق نیروهای امنیتی و ... مجازات می گردند و حتی خانواده و نزدیکان آنها نیز در معرض انواع آسیب های جسمی و روحی قرار می گیرند و محرومیت های اجتماعی انتظار آنها را می کشند. دستگیری رئیس حزب اسلام و حتی تعدادی از منسوبان وی، به دلیل سخنرانی انتقادآمیز وی و صدور حکم دوازده سال حبس برای او پس از ماه ها بازی سیاسی نمونه هایی از این اقدامات است.

سخن پایانی
بازگشت به خویشتن خویش یک میل درونی قوی در بین همه ی انسان هاست. ریشه ی مردم مسلمان جمهوری آذربایجان مشخص است. گرچه اینها سال ها از معارف غنی اسلام و فرهنگ تاریخی خود دور افتاده اند، درحال حاضر جریان بازگشت به اصل خویش در بینشان دیده می شود و در حقیقت انسان های خسته از مکاتب کمونیسم و لیبرالیسم در حال بازگشت به دامن فرهنگ تاریخی خود، یعنی فرهنگ اصیل اسلامی ـ ایرانی هستند که البته در این بین وظیفه ی سنگینی نیز برعهده ی ماست که امیدواریم این وظیفه را به خوبی بشناسیم و در انجام دادنش نیز موفق باشیم. شاید مهم ترین وظیفه ی فعلی ما در این حوزه حمایت معنوی و رسانه ای از شیعیان دومین کشور شیعه دنیا باشد.

منبع:  سایت  باشگاه اندیشه ۱۳۹۰/۰۹/۱۳
نویسنده : حسن گلی