در چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که روز یکشنبه، ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ (۱۷ سپتامبر ۲۰۲۳) برگزار شد، پرونده «کاروانسراهای ایران» شامل ۵۴ کاروانسرای تاریخی از ۲۴ استان کشور بررسی و به عنوان بیست و هفتمین اثر میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.

اهمیت کاروانسراهای ایران

کاروانسراها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جلوه‌های معماری ایرانی، نقش حیاتی در توسعه مسیرهای ارتباطی و تأمین نیازهای مسافران در طول تاریخ داشته‌اند. در پرونده ثبت این اثر جهانی، به ویژگی‌های منحصربه‌فرد کاروانسراهای ایران اشاره شده است:

• تنوع در طراحی و نقشه:
  از میان صدها کاروانسرای تاریخی ایران، ۵۴ نمونه برگزیده شدند که هیچ‌یک از آن‌ها نقشه‌ای تکراری ندارند. این موضوع نشان‌دهنده خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طراحی کاروانسراها است.
• تأثیرات اجتماعی و فرهنگی:
  کاروانسراهای ایرانی نه‌تنها نقش اقتصادی و تجاری داشتند، بلکه در تحولات اجتماعی و فرهنگی نیز تأثیرگذار بودند. این تأثیرات را می‌توان در ادبیات، شعر، نقاشی، مینیاتور، موسیقی و معماری ایرانی مشاهده کرد.
• مقایسه با کاروانسراهای خارج از ایران:
  کاروانسراهای ایرانی از نظر نقشه و طراحی، تفاوت‌های چشمگیری با نمونه‌های مشابه در سایر کشورها دارند. به نظر می‌رسد بسیاری از کاروانسراهای خارج از ایران از نمونه‌های اولیه ایرانی الهام گرفته‌اند.

۵۴ کاروانسرای ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو

این کاروانسراها از دوره‌های مختلف تاریخی، از ساسانیان تا قاجار، انتخاب شده‌اند و در نقاط مختلف ایران پراکنده‌اند. برخی از مشهورترین آن‌ها عبارتند از:

1. کاروانسرای دیر گچین (قم)
2. کاروانسرای نوشیروان (اصفهان)
3. کاروانسرای پرند/قلعه سنگی (رباط کریم)
4. کاروانسرای رباط شرف (سرخس)
5. کاروانسرای سنگی انجیره (اردکان)
6. کاروانسرای جمال‌آباد (میانه)
7. کاروانسرای عباس‌آباد تایباد (تایباد)
8. کاروانسرای فخر داوود (نیشابور)
9. کاروانسرای شیخعلی‌خان (شاهین‌شهر)
10. کاروانسرای مرنجاب (آران و بیدگل)
11. کاروانسرای امین‌آباد (شهرضا)
12. کاروانسرای گبرآباد (قمصر)
13. کاروانسرای مهیار (شهرضا)
14. کاروانسرای گز (دهستان گز)
15. کاروانسرای کوهپایه (کوهپایه)
16. کاروانسرای مزینان (داورزن)
17. کاروانسرای ایزدخواست (آباده)
18. کاروانسرای فخرآباد (بجستان)
19. کاروانسرای سرایان (سرایان)
20. کاروانسرای قصر بهرام (گرمسار)
21. کاروانسرای آهوان (خاورشهر)
22. کاروانسرای میامی (شاهرود)
23. کاروانسرای عباس‌آباد (شاهرود)
24. کاروانسرای میاندشت (شاهرود)
25. کاروانسرای زین‌الدین (مهریز)
26. کاروانسرای میبد (میبد)
27. کاروانسرای فارسفج (فارس)
28. کاروانسرای خواجه نظر (جلفا)
29. کاروانسرای دهدشت (دهدشت)
30. کاروانسرای بیستون (بیستون)
31. کاروانسرای گنجعلی‌خان (کرمان)
32. کاروانسرای گویجه‌بل (اهر)
33. کاروانسرای خوی (خوی)
34. کاروانسرای صائین (نیر)
35. کاروانسرای تی‌تی (سیاهکل)
36. کاروانسرای باغ شیخ (ساوه)
37. کاروانسرای زعفرانیه (سبزوار)
38. کاروانسرای مهر (سبزوار)
39. کاروانسرای ینگه امام (ساوجبلاغ)
40. کاروانسرای بستک (بستک)
41. کاروانسرای برازجان (برازجان)
42. کاروانسرای خرانق (اردکان)
43. کاروانسرای آجری انجیره (یزد)
44. کاروانسرای افضل (شوشتر)
45. کاروانسرای نیستانک (نائین)
46. کاروانسرای چاه کوران (راور)
47. کاروانسرای چمشک (پل‌دختر)
48. کاروانسرای رشتی (اردکان)
49. کاروانسرای تاج‌آباد (بهار)
50. کاروانسرای ده‌محمد (طبس)
51. کاروانسرای خان (خوی)
52. کاروانسرای چهل‌پایه (طبس)
53. کاروانسرای سعدالسلطنه (قزوین)
54. کاروانسرای رباط قلی (جاجرم)

این کاروانسراها نمونه‌هایی از معماری، هنر و فرهنگ ایران هستند که در طول تاریخ به‌عنوان محل استراحت و تعامل مسافران و کاروان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

اهمیت ثبت جهانی کاروانسراهای ایران

ثبت این اثر در فهرست جهانی یونسکو، گامی بزرگ در جهت معرفی میراث فرهنگی و معماری ایران به جهان است. این اقدام نه‌تنها به حفاظت از این بناهای تاریخی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند تأثیر بسزایی در توسعه گردشگری فرهنگی و افزایش آگاهی جهانی درباره تاریخ و تمدن ایران داشته باشد.

جمع‌بندی

کاروانسراهای ایران، به‌عنوان نمادی از معماری و فرهنگ ایرانی، اکنون جایگاه شایسته‌ای در فهرست میراث جهانی یونسکو پیدا کرده‌اند. این ثبت جهانی، فرصتی برای پاسداشت این میراث ارزشمند و معرفی آن به جهانیان است. ۵۴ کاروانسرای تاریخی ثبت‌شده، نمایانگر خلاقیت، نبوغ و تاریخ غنی ایران در زمینه معماری و تعاملات اجتماعی هستند.