بیست‌وششم شهریورماه ۱۴۰۲، نخستین سالروز درگذشت استاد محمدجان شکوری بخارایی، عضو فقید پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، گرامی داشته شد. این استاد برجسته که در سال ۱۳۰۵ شمسی در شهر بخارا متولد شد، از چهره‌های شاخص و تأثیرگذار در تقویت و احیای زبان و ادب فارسی در تاجیکستان به شمار می‌رفت.

زندگی‌نامه استاد محمدجان شکوری بخارایی

محمدجان شکوری بخارایی (به تاجیکی: Муҳаммадҷон Шукуров, Муҳаммадҷон Шакурии Бухороӣ) در تاریخ ۷ آبان ۱۳۰۵ (یا بهمن ۱۳۰۳) در بخارا متولد شد. او در خانواده‌ای اهل ادب و فرهنگ به دنیا آمد. پدرش، شریفجان مخدوم صدر ضیا، از شخصیت‌های برجسته علمی و فرهنگی بود و مادرش، مسبّحه شکوراوا، نیز از خانواده‌ای ادیب بود.

بیش از ۷۰ سال از عمر استاد شکوری در شهر دوشنبه گذشت. او در شرایطی رشد کرد که دسترسی به منابع فارسی دشوار بود. خودش در این باره گفته است:

«در دوشنبه به ما اندک خط فارسی یاد دادند، لیکن کتاب‌های دست‌نویس کهنه و چاپی سنگی پیش از انقلاب سال ۱۹۱۷ و ۱۹۲۰ را تیز نمی‌توانستیم پیدا کنیم، چون‌که چنین کتاب‌ها، کتابی دینی به شمار می‌آمدند و آن‌ها را نیز مصادره و نابود می‌کردند.»

فعالیت‌ها و آثار استاد شکوری

محمدجان شکوری بخارایی یکی از اعضای برجسته فرهنگستان علوم تاجیکستان و فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود. او بیش از ۵۰ کتاب در حوزه‌های مختلف از جمله زبان و ادبیات فارسی، تاریخ، فرهنگ و تمدن فرارود (ماوراءالنهر) تألیف کرد.

وی در سال ۱۳۸۴ شمسی به‌عنوان چهرۀ ماندگار ایران برگزیده شد و همچنین جایزه رودکی تاجیکستان را دریافت کرد.

دیدگاه‌ها و دغدغه‌های استاد شکوری درباره زبان فارسی تاجیکی

استاد شکوری در آثار خود به مشکلات و چالش‌های زبان فارسی تاجیکی در دوران شوروی و پس از آن پرداخته است. او معتقد بود که تغییر خط در تاجیکستان، که با فرمان شوروی عملی شد، هدفی جز جداسازی مردم تاجیک از گذشته تاریخی و فرهنگی خود نداشت. او در این باره گفته است:

«یک مقصد تغییر خط که با یک فرمان عملی شد، همین بود که این خلق‌ها از گذشتهٔ خود جدا شوند. یک نیست‌انگاری تاریخی و فرهنگی به وجود آمد. به گذشته، گذشتهٔ لعنتی می‌گفتند. تاریخ بشریت [در این دیدگاه] از دورهٔ سوسیالیسم شروع می‌شد.»

همچنین درباره سلطه زبان روسی بر تاجیکستان، شکوری گفته بود:

«تا سال استقلال [۱۳۷۰ خورشیدی]، همه جلسه‌ها به روسی برگزار می‌شد. منصبداران تاجیک نمی‌توانستند در یک جلسه رسمی به تاجیکی صحبت کنند. لازم بود هم نمی‌توانستند. ملکه نبود، عادت نبود، اما امروز به تاجیکی صحبت می‌کنند. بعضی‌ها بسیار شکسته، لیکن بعضی‌ها خیلی خوب صحبت می‌کنند. این موفقیت بسیار بزرگ، در همین ده پانزده سال آخر به دست آمده‌است.»

زبان فارسی تاجیکی در دوران شوروی؛ دغدغه‌ای همیشگی

استاد شکوری در آثار خود به وضعیت ناگوار زبان فارسی تاجیکی در دوران شوروی اشاره کرده است. او معتقد بود که دوزبانگی (bilinguism) میان فارسی تاجیکی و روسی، باعث تضعیف زبان ملی شد. وی در این باره می‌نویسد:

«زبان روسی، زبانی قوی و غنی است و اگر با زبان فارسی تاجیکی توانا و شکوهمند به تعامل پرثمر می‌پرداخت، بی‌گمان زبان فارسی تاجیکی را غنای نو و نیروی تازه می‌بخشید. اما چون زبان فارسی تاجیکی به‌سرعت از میدان بیرون رانده شد، زبان روسی جای آن را گرفت و ساختار تفکر ملی را تخریب کرد.»

او از ترجمه‌زدگی به‌عنوان یکی از عوامل اصلی تخریب زبان فارسی تاجیکی یاد می‌کرد و معتقد بود که ترجمه‌های ضعیف از زبان روسی به فارسی تاجیکی، باعث از بین رفتن اصالت و غنای این زبان شد.

احیای زبان فارسی تاجیکی؛ آرزوی استاد شکوری

با وجود تمام چالش‌ها، استاد شکوری به آینده زبان فارسی تاجیکی امیدوار بود. او معتقد بود که با استقلال تاجیکستان، فرصتی برای احیای این زبان فراهم شده است. او در این باره نوشته است:

«امروز که به استقلال رسیدیم، لازم است زبان بزرگ فارسی تاجیکی را به ملت برگردانیم. ملت را باید از ننگ پست‌سوادی رهایی بخشیم و زبان شکوهمند خود را که بیش از هزار سال صیقل خورده و توانگری یافته است، دوباره به جایگاه اصلی‌اش بازگردانیم.»

درگذشت استاد شکوری

استاد شکوری سال‌ها از ورم غده‌ای رنج می‌برد. او در تاریخ ۱۵ سپتامبر ۲۰۱۲ (۲۵ شهریور ۱۳۹۱) به بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان ابن سینای دوشنبه منتقل شد و پزشکان وضعیت او را وخیم اعلام کردند. سرانجام در ساعت ۴ صبح روز یکشنبه، ۱۶ سپتامبر ۲۰۱۲ (۲۶ شهریور ۱۳۹۱) درگذشت.

میراث ماندگار استاد شکوری

محمدجان شکوری بخارایی، با تلاش‌های بی‌وقفه خود در حفظ و تقویت زبان فارسی تاجیکی، نقشی بی‌بدیل در تاریخ فرهنگی تاجیکستان ایفا کرد. آثار و اندیشه‌های او همچنان الهام‌بخش علاقه‌مندان به زبان و ادب فارسی است.

روحش شاد و یادش گرامی باد.