روزنامه همشهری یکشنبه 31 تیر ,1375 21 ژوئیه ,1996 سال چهارم , شماره 1022

دانشمندان جهان سوم عمدتا اسیر یک دور باطل هستند که مانع از
مطرح شدن آنها در نشریات و مراکز معتبر علمی می شود

پژوهشگران در دانشگاه آدیس آبابا, هنگام دیدار ازکتابخانه برای
آگاهی ازپیشرفت های روی داده در زمینه کاری خود, با صحنه یاس آوری
روبه رو می شوند. قفسه هایی که تنها شش سال پیش با آخرین شماره های
بیش از 1200 نشریه دانشگاهی پر بود, هم اکنون خالی به حال خود رها
شده . کاهش بودجه ارز خارجی در سال 1989 کتابخانه را وادار ساخته
حدود 90 % از اشتراک نشریات خود را لغو کند, که به معنای باریک تر
کردن راهی است که اخبار پژوهشهای نوین را به دانشمندان در پایتخت
اتیوپی می رساند.

در مجموع, در سراسر آفریقا ونیز بسیاری از دیگر بخش های جهان در
حال توسعه, جریان دانسته های علمی از کشورهای ثروتمند شمال در طول
دهه گذشته به تدریج خشکیده است واین یک دور باطل است که بسیاری
از کشورهای فقیر را وادار می سازد تا حجم انبوهی از سرمایه گذاری های
گرانبها را در علوم و تکنولوژی, در پژوهش های دوباره کارانه با
کیفیت مشکوک به هدر دهند. مصاحبه های American Seientific با بیش از
40 دانشمند در 18 کشور روشن می کند که بسیاری از آنها گمان می کنند
فقر, تفاوت فرهنگی ویک تعصب موذیانه درباره آنچه که پژوهشگر جهان
سومی خوانده می شود با هم درآمیخته و عمدتاآنها را از دسترسی
به نشریات عمده, کنفرانس های بین المللی مهم و پایگاه های داده های
ضروری محروم می سازد.
جستجویی در گروهی از معتبرترین نشریات نشان می دهد که تقریبا
تمامی مقالاتی که آنها در سال 1994 به چاپ رسانده اند دست کم دارای یک
نویسنده در حال کار در ایالات متحده, کانادا, اروپا, ژاپن, استرالیا
یا اسرائیل بوده است , مناطقی که به تقریب حدود 76 درصد از دانشمندان
و مهندسان جهان را دربردارند. همچنین نگرش به توزیع نامتقارن
سرمایه گذاری در علوم نشان می دهد ملت های صنعتی 95 درصد از کل
هزینه های پژوهش در سطح جهان را در 1990 پرداخته اند. گزارش ها, سهم
کشورهای فقیر را در مقالات علمی چاپ شده بسیار ناچیز نشان می دهد:
تنها 3 , 0 درصد در نشریه Science , 7 , 0 درصد در Nature و 7 , 2 درصد در
.Caneet نشریات Cell و American ,Seientific همراه با بسیاری دیگر,
هیچ مقاله ای از این دست نداشته اند.
در مجموع, به نظر می آید,انبوهی از دانشمندان کشورهای کمتر
توسعه یافته را از انتشار مقالات خود در این نشریات بازمی دارد.
نخستین و دشوارترین آنها, مشکل پول است, درنتیجه, آنچنان که
منیرلاروسی, یک پژوهشگر تونسی در دانشگاه تنسی و کمک ویراستار
Essays Physical می گوید: اندک افرادی می توانند هزینه هایی برابر با
150 دلار به ازای هر صفحه از مقالات که نشریات عمده از نویسندگان برای
انتشار مقالاتشان درخواست می کنند, بپردازند. لاروسی در سال گذشته تنها
توانسته دو نفر از نویسندگان تونسی را ترغیب به همکاری با نشریه اش
نماید و برای پرداخت هزینه ها نیز به هر دو دلار آمریکایی قرض داده
است.
بودجه های اندک و ناپایدار بسیاری از پژوهشگران را در کشورهای
آفریقایی زیر صحرا و بخش های فقیرتر آسیا وا می دارد تا بدون بهره گیری
از لوازم گرانبهایی چون ماشین های فاکس و پست الکترونیک با دیگر
پژوهشگران ارتباط برقرار کنند. رشد انفجاری شبکه های کامپیوتری و
CDRom گردان ها که نوید دهنده باز کردن درهای انتشار مقالات در ایالات
متحده و اروپا برای گروه بیشتری از پژوهشگران بود, از قرار معلوم
موفقیت (کشورهای) جنوب را تهدید می کند. در یک بررسی جدید در مورد
موقعیت هند در این زمینه ,سوبیا آروناچالام از موسسه پژوهشی مرکزی
الکترو شیمی, مشاهده کرد که ناشرین, تمایل دارندسیاست
قیمت گذاری هایی را در پیش گیرند که مقالات چاپ شده بر کاغذ را نسبت به
[اشکال نشر الکترونیک] پرهزینه تر می سازد, و بدین صورت کشورهای فقیر
برای همان حجم از دانسته ها بهایی بیش از کشورهای غنی می پردازند.
هزینه های فزاینده اشتراک نشریات و افت ارزش پول های ملی [در برابر
ارزهای خارجی ]کتابخانه های آکادمیک بسیاری از کشورها را از نظر
تامین نشریات از ارزش انداخته است . ما اخیرا جستجویی در31
کتابخانه از 13 کشورافریقایی انجام دادیم . آمی . ا. گیمبل مدیر
برنامه آفریقایی زیر صحرا در انجمن آمریکایی پیشرفت علوم می گوید:
هیچکدام از این کتابخانه ها حتی یک مجموعه شماره های پی درپی قابل
توجه نداشتند.
هشت کتابخانه برای اشتراک نشریات خارجی مطلقا وابسته به اهداء
آنها بودند.
در هر صورت, اگرچه, دانشمندان آمریکای لاتین می گویند کتابخانه های
پژوهشی آنها دست کم مجلات رده بالا را دریافت می کنند. اما آنچنان که
تیاجاراجان ویزواناتام, مدیر مرکز ملی مدارک علمی هند می گوید: هند
که در 1983 حدود 20000 نشریه دریافت می کرد, حالا تنها 11000 نشریه را
در نسخ کمتری دریافت می کند.
این کمبودها, نویسندگان جهان سوم را هنگامی که آثارشان رابرای
چاپ ارائه می کنند باناکامی روبه رو می سازد, وآنچنان که گیمبل
می گوید: اگرشما به مراجع و ارجاعات رایج روز دسترسی نداشته باشید
کارتان پذیرفته نخواهد شد. اوتار. اس. پانینال, مدیر پیشین شورای
پژوهش های پزشکی هند می گوید: یک هندی اغلب از آخرین روندهای چاپ و
نشر علمی ناآگاه است (زیرا که) تنها حدود 10 درصد از کتابخانه های ما
نشریات رده بالا را با دشواری تهیه می کنند. و البته, پیش داوری های
موسسات نیز ممکن است نقشی داشته باشد, البته به گمان اقلیت قابل
توجهی از پژوهشگران که بر این باورندبرخی ویراستاران به نوشتارهای
کشورهای فقیر توجه درجه دوم نشان می دهند آنچنان که عبدالسلام ,
برنده جایزه نوبل فیزیک از پاکستان که آکادمی علوم جهان سوم را
پایه گذاری کرده و تا همین اواخر ریاست آن را به عهده داشت می گوید:
بسیاری از آنها احساس می کنند که مورد تبعیض قرار گرفته اند و یا فکر
می کنند نوشتارهای آنها بدان سبب که از کشورهای در حال توسعه است رد
می شود.
در هر صورت و در هر شرایطی نظریه پردازان (تئوریسین ها)موقعیتی به
مراتب بهتر از آزمایشگران اغلب بی بهره از ابزار و تجهیزات عالی
دارند. اماآناماریاستو, فیزیکدانی در دانشگاه autonomous National
می گوید که در حوضه کاری اش همکاران بیشماری متذکر می شوند که مقالاتی
که با همکاری نگارندگانی در ایالات متحده نوشته اند بسیار ساده تر و
سریعتر چاپ می شوند تا نوشتارهایی با همان کیفیت و محتوا که به
تنهایی نوشته شده اند.
از سوی دیگر, بسیاری ازپژوهشگران در مناطق غیرصنعتی ,نوشته های
خود را سوای انتشارات بین المللی که به بهترین صورت شناخته شده اند,
به نشریات ادواری تسلیم می کنند که تنها اندکی از آنها در پایگاه های
داده هایی که دانشمندان شمالی برای در تماس ماندن با زمینه کاری خود
بدانها تکیه دارند یافت می شوند, به عنوان نمونه از3300 نشریه ای
که در 1993 به وسیله , نمایه ارجاعات فهرست شده اند, تنها 50 نشریه
درکشورهای کمتر توسعه, یافته منتشر می شوند. به گفته رمزی
ساندرز که اخیرا از ریاست آکادمی علوم کارائیب کناره گیری کرده,
در نتیجه, در هند غربی و بسیاری دیگر کشورهای فقیر پیشرفت های پرارزش
در علوم و تکنولوژی, بیشتر اوقات از توجه پژوهشگران در اروپا و
ایالات متحده به دور می ماند. او پیشرفت های به دست آمده در زمینه
Scoliosis و پژوهش های جنگل و چوب را به عنوان نمونه برمی شمرد.
به همین ترتیب برایان. ل. دانکن که مرکزبین المللی کشت آبی در
دانشگاه اوبورن در آلاباما رارهبری می کند و ساقه کاری در 35
کشور و از آن جمله یک دوره 8 ساله در آسیای جنوب شرقی دارد, از این
موضوع گله مند است. بسیاری از مقالات چاپ شده محلی به سادگی از دست
می رود. واگرچه اکثریت عمده آنها کیفیت خوبی ندارند,اما چه کسی
می تواند بگوید, هیچ کدام هیچ ارزشی ندارند., و همچنان که دانشمندان
شمالی به گونه ای فزاینده سیستم های جهانی را بررسی می کنند, ممکن است
دریابند که پژوهشهای جنوبی سزاوار توجه بیشتری هستند. و برای
دانشمندان کشورهای فقیرنیز که در حال تلاش برای حل مشکلات بنیادین
بهداشت و توسعه خود هستند, دانسته های گردآمده از سوی همکاران خارجی
می تواند بین تکرار مکررات و پیشرفت اهمیت اساسی و تعیین کننده داشته
باشد.
منبع: Amerieam Scientific مه 1995
ترجمه احمدرضا حائری