نظریه جامعه‌شناسی ارتباطی دنیس مک کوئل
دنیس مک کوئل (Dennis McQuail)، یکی از برجسته‌ترین نظریه‌پردازان در حوزه ارتباطات جمعی، با ارائه نظریات و طبقه‌بندی‌های دقیق، تأثیر عمیقی بر مطالعات ارتباطات و رسانه‌ها گذاشته است. او با تمرکز بر نقش رسانه‌ها در جامعه، تأثیرات رسانه‌ها بر مخاطبان و کارکردهای رسانه‌ها، نظریه‌هایی ارائه داد که همچنان در مطالعات ارتباطات مورد استفاده قرار می‌گیرند. کتاب مشهور او «نظریه‌های ارتباطات جمعی»، یکی از مهم‌ترین منابع در این حوزه است.
1. نظریه‌های ارتباطات جمعی مک کوئل
الف) کارکردهای رسانه‌ها
مک کوئل رسانه‌ها را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی معرفی می‌کند که نقش‌های متعددی در جامعه ایفا می‌کنند. او چهار کارکرد اصلی برای رسانه‌ها تعریف کرد:
کارکرد نظارت بر محیط (نقش خبری):
- رسانه‌ها اطلاعاتی درباره محیط اجتماعی و جهانی ارائه می‌دهند.
- این کارکرد شامل نظارت، تهیه و انتشار اخبار است.
ایجاد همبستگی اجتماعی (نقش ارشادی یا راهنمایی):
- رسانه‌ها با تفسیر و تحلیل رویدادها، به انسجام اجتماعی کمک می‌کنند.
- این کارکرد شامل هدایت افکار عمومی و تقویت روابط اجتماعی است.
انتقال میراث فرهنگی (نقش آموزشی):
- رسانه‌ها به انتقال ارزش‌ها، هنجارها و فرهنگ از یک نسل به نسل دیگر کمک می‌کنند.
- این کارکرد نقش مهمی در جامعه‌پذیری افراد دارد.
سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت:
- رسانه‌ها با ارائه برنامه‌های تفریحی، به کاهش استرس و ایجاد سرگرمی برای مخاطبان کمک می‌کنند.
ب) نیازهای مخاطبان
مک کوئل معتقد بود که رسانه‌ها باید نیازهای مخاطبان را برآورده کنند. او چهار نیاز اصلی مخاطبان را شناسایی کرد:
نیاز به هدایت:
افراد برای درک محیط اجتماعی و تصمیم‌گیری، به اطلاعات رسانه‌ها نیاز دارند.
نیاز به امنیت:
رسانه‌ها با ارائه اطلاعات دقیق و قابل اعتماد، احساس امنیت را در مخاطبان تقویت می‌کنند.
نیاز به کنش متقابل:
رسانه‌ها به افراد کمک می‌کنند تا با دیگران ارتباط برقرار کنند و روابط اجتماعی خود را تقویت کنند.
نیاز به دوری از تنش:
رسانه‌ها با ارائه برنامه‌های سرگرم‌کننده، به کاهش استرس و تنش کمک می‌کنند.
2. الگوی چهارگانه تأثیر پیام‌های رسانه‌ای
مک کوئل تأثیر پیام‌های رسانه‌ای را در چهار الگو طبقه‌بندی کرد:
فرستنده و گیرنده فعال (تعامل و مبادله):
- در این الگو، هم فرستنده و هم گیرنده پیام فعال هستند.
- این الگو به تعامل و مبادله اطلاعات اشاره دارد.
فرستنده فعال و گیرنده منفعل (خطابه و انتشار):
- در این الگو، فرستنده پیام فعال است و گیرنده منفعل.
- مثال: سخنرانی‌ها و تبلیغات.
فرستنده منفعل و گیرنده فعال (جستجو و سؤال):
- در این الگو، گیرنده پیام فعال است و به دنبال اطلاعات از فرستنده منفعل می‌گردد.
- مثال: جستجو در اینترنت.
فرستنده و گیرنده منفعل (وقت‌پرکنی):
- در این الگو، هر دو طرف منفعل هستند و پیام‌ها برای وقت‌گذرانی استفاده می‌شوند.
- مثال: تماشای تلویزیون بدون هدف خاص.
3. نظریه دوره‌های تأثیر رسانه‌ها
مک کوئل تأثیر رسانه‌ها را در چهار دوره تاریخی طبقه‌بندی کرد:
دوره تأثیرات قدرتمند رسانه‌ها (1920-1944):
- در این دوره، رسانه‌ها به‌عنوان ابزارهای قدرتمند برای کنترل افکار عمومی در نظر گرفته می‌شدند.
- نظریه تزریقی یا گلوله‌ای در این دوره مطرح شد.
دوره تأثیرات محدود رسانه‌ها (1944-1966):
- پژوهشگران دریافتند که تأثیر رسانه‌ها محدودتر از آن چیزی است که تصور می‌شد.
- نظریه دو مرحله‌ای ارتباطات و نقش رهبران فکری در این دوره مطرح شد.
دوره تأثیرات متعادل رسانه‌ها (1966-1984):
- رسانه‌ها به‌عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار در کنار سایر عوامل اجتماعی و فرهنگی در نظر گرفته شدند.
- نظریه استفاده و رضامندی و نظریه برجسته‌سازی در این دوره مطرح شدند.
دوره بازگشت به تأثیرات قدرتمند رسانه‌ها (1988-تاکنون):
- با ظهور رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی، تأثیرات رسانه‌ها بار دیگر قدرتمندتر شد.
- نظریه مارپیچ سکوت در این دوره مطرح شد.
4. طبقه‌بندی نظریه‌های رسانه‌ای
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای مک کوئل، طبقه‌بندی نظریه‌های رسانه‌ای بود. او نظریه‌های رسانه‌ای را به‌طور ساده و دسته‌بندی‌شده ارائه کرد و آن‌ها را در قالب موضوعات مختلف بررسی کرد:
تئوری‌های رسانه‌ای:
شامل نظریه‌هایی که به نقش رسانه‌ها در جامعه و تأثیر آن‌ها بر مخاطبان می‌پردازند.
ساختارهای رسانه‌ای:
بررسی ساختارهای اجتماعی و اقتصادی رسانه‌ها.
سازمان‌های رسانه‌ای:
تحلیل سازمان‌ها و نهادهای رسانه‌ای و نقش آن‌ها در تولید محتوا.
محتوا:
بررسی پیام‌ها و محتوای رسانه‌ها.
مخاطبان:
تحلیل رفتار و نیازهای مخاطبان رسانه‌ها.
تأثیرات رسانه‌ها:
بررسی تأثیرات رسانه‌ها بر جامعه، فرهنگ و سیاست.
5. ارتباطات جمعی و فرهنگ
مک کوئل ارتباطات جمعی را به‌عنوان حالت خاصی از ارتباطات انسانی تعریف کرد. او معتقد بود که ارتباطات جمعی، بخشی از فرهنگ انسانی است و نقش مهمی در انتقال ارزش‌ها، هنجارها و باورهای اجتماعی ایفا می‌کند.
ویژگی‌های فرهنگ از منظر مک کوئل:
جمعی بودن:
فرهنگ به‌صورت جمعی شکل می‌گیرد و حفظ می‌شود.
بیان نمادین:
فرهنگ از طریق نمادها و نشانه‌ها منتقل می‌شود.
نظم‌یافته:
فرهنگ به‌طور نظام‌مند ارزش‌گذاری می‌شود.
پویا و متغیر:
فرهنگ دائماً در حال تغییر و تحول است.
قابل ارتباط:
فرهنگ می‌تواند در زمان‌ها و مکان‌های مختلف ارتباط برقرار کند.
6. نظریه میانجی رسانه و جامعه
مک کوئل در نظریه میانجی رسانه و جامعه، به روابط متقابل میان رسانه‌ها و نهادهای اجتماعی اشاره می‌کند. او معتقد است که رسانه‌ها:
- تحت تأثیر نهادهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هستند.
- در عین حال، می‌توانند بر این نهادها تأثیر بگذارند.
اصول حاکم بر روابط رسانه و جامعه:
هنجارها و فلسفه‌های حاکم بر رسانه‌ها:
رسانه‌ها تحت تأثیر ایدئولوژی‌های غالب عمل می‌کنند.
قوانین رسمی:
قوانین و مقررات، محدودیت‌هایی برای رسانه‌ها ایجاد می‌کنند.
مناسبات اقتصادی:
رسانه‌ها تحت تأثیر روابط اقتصادی جامعه هستند.
پیوندهای غیررسمی:
رسانه‌ها با نهادهای آموزشی، فرهنگی و دینی در ارتباط هستند.
نقش رسانه‌ها در هماهنگی اطلاعات:
رسانه‌ها اطلاعات و تجربیات مختلف را هماهنگ می‌کنند.
7. نقد تجاری شدن رسانه‌ها
مک کوئل به تجاری شدن رسانه‌ها انتقاد داشت و معتقد بود که این روند باعث کاهش کیفیت محتوای رسانه‌ها می‌شود. او دلایل زیر را برای مخالفت با تجاری شدن رسانه‌ها بیان کرد:
کاهش کیفیت فرهنگی:
رسانه‌ها به‌جای ارائه محتوای ارزشمند، به تولید محتوای سرگرم‌کننده و کم‌ارزش روی می‌آورند.
استثمار مصرف‌کنندگان ضعیف‌تر:
رسانه‌ها از طریق تبلیغات، مصرف‌کنندگان را تحت فشار قرار می‌دهند.
بیگانگی اجتماعی:
تجاری شدن رسانه‌ها باعث کاهش ارتباطات انسانی و افزایش بیگانگی می‌شود.
ترویج مصرف‌گرایی:
رسانه‌ها با تبلیغات، فرهنگ مصرف‌گرایی را تقویت می‌کنند.
8. نقد و ارزیابی نظریات مک کوئل
نقاط قوت:
طبقه‌بندی دقیق نظریه‌ها:
مک کوئل نظریه‌های رسانه‌ای را به‌طور ساده و منظم طبقه‌بندی کرد.
تمرکز بر مخاطبان:
او به نیازها و رفتارهای مخاطبان رسانه‌ها توجه ویژه‌ای داشت.
تأکید بر نقش رسانه‌ها در فرهنگ:
مک کوئل به نقش رسانه‌ها در انتقال فرهنگ و ارزش‌ها تأکید داشت.
نقاط ضعف:
کم‌توجهی به رسانه‌های جدید:
نظریات او بیشتر بر رسانه‌های سنتی متمرکز بود و به رسانه‌های دیجیتال کمتر توجه داشت.
نگاه جبرگرایانه:
مک کوئل تأثیر رسانه‌ها را بیش‌ازحد برجسته کرد و نقش عوامل اجتماعی دیگر را کمتر در نظر گرفت.
جمع‌بندی
دنیس مک کوئل یکی از تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان در حوزه ارتباطات جمعی است. او با ارائه نظریات جامع درباره کارکردهای رسانه‌ها، تأثیرات رسانه‌ها بر مخاطبان و نقش رسانه‌ها در فرهنگ، به توسعه مطالعات ارتباطات کمک شایانی کرد. کتاب «نظریه‌های ارتباطات جمعی» او همچنان یکی از منابع اصلی در این حوزه است و نظریات او به‌عنوان یکی از پایه‌های مطالعات رسانه و ارتباطات شناخته می‌شود.
نظر شما