اثر ورتر (Werther Effect) اصطلاحی است که برای اولین بار در سال 1974 توسط جامعه‌شناس آمریکایی دیوید فیلیپس معرفی شد. این اصطلاح به توصیف پدیده‌ای می‌پردازد که در آن، خودکشی یک فرد مشهور یا یک شخصیت داستانی، به افزایش خودکشی‌های تقلیدی در میان افراد جامعه منجر می‌شود. این اثر به‌ویژه زمانی شدت می‌گیرد که رسانه‌ها به شکلی گسترده و احساسی به پوشش خبر خودکشی بپردازند. در این مقاله، به بررسی مفهوم اثر ورتر، ریشه‌های تاریخی آن، تأثیر رسانه‌ها و نمونه‌های برجسته‌ای از این پدیده خواهیم پرداخت.

ریشه تاریخی اثر ورتر

اثر ورتر نام خود را از رمان مشهور یوهان ولفگانگ فون گوته به نام رنج‌های ورتر جوان (The Sorrows of Young Werther) گرفته است. این رمان که در سال 1774 منتشر شد، داستان عاشقانه‌ای تراژیک را روایت می‌کند. شخصیت اصلی داستان، ورتر، پس از ناکامی در عشق، با شلیک تپانچه به زندگی خود پایان می‌دهد. این رمان که به سبک نامه‌نگاری نوشته شده بود، به سرعت در سراسر اروپا محبوب شد و تأثیر عمیقی بر خوانندگان جوان گذاشت. بسیاری از آن‌ها نه تنها سبک لباس پوشیدن ورتر (شلوار زرد و کت آبی) را تقلید کردند، بلکه روش خودکشی او را نیز در پیش گرفتند. این موج خودکشی‌های تقلیدی به حدی گسترده شد که کلیسا فروش این کتاب را ممنوع کرد و اصطلاح “تب ورتری” برای توصیف این پدیده ابداع شد.

تعریف اثر ورتر

اثر ورتر به پدیده‌ای اطلاق می‌شود که در آن، انتشار گسترده خبر خودکشی، به ویژه در رسانه‌ها، منجر به افزایش خودکشی‌های تقلیدی می‌شود. این اثر معمولاً در موارد زیر شدت می‌گیرد:

1. شخصیت مشهور: اگر فردی که خودکشی کرده، چهره‌ای شناخته‌شده یا محبوب باشد.
2. جزئیات احساسی: اگر رسانه‌ها جزئیات خودکشی را به شکلی احساسی و دراماتیک پوشش دهند.
3. شباهت‌های جمعیتی: اگر فرد خودکشی‌کننده از نظر سن، جنسیت یا شرایط اجتماعی به مخاطبان نزدیک باشد.

تأثیر رسانه‌ها بر اثر ورتر

رسانه‌ها نقش بسیار مهمی در تشدید یا کاهش اثر ورتر دارند. دیوید فیلیپس در تحقیقات خود نشان داد که انتشار اخبار مربوط به خودکشی، به ویژه در مورد شخصیت‌های مشهور، می‌تواند منجر به افزایش خودکشی‌ها در ماه‌های بعد شود. او این پدیده را “سرایت خودکشی” نامید. به عنوان مثال:

• پس از خودکشی مریلین مونرو در سال 1962، آمار خودکشی در ایالات متحده به طور قابل‌توجهی افزایش یافت.
• خودکشی کرت کوبین، خواننده مشهور گروه نیروانا، نیز موجی از خودکشی‌های تقلیدی را در میان طرفداران او به دنبال داشت.

مطالعات نشان داده‌اند که نوع پوشش رسانه‌ای می‌تواند تعیین‌کننده باشد. اگر رسانه‌ها خودکشی را به شکلی قهرمانانه یا رمانتیک نشان دهند، احتمال سرایت بیشتر می‌شود. به همین دلیل، سازمان بهداشت جهانی (WHO) دستورالعمل‌هایی برای گزارش اخبار خودکشی منتشر کرده است. این دستورالعمل‌ها شامل موارد زیر است:

1. پرهیز از جزئیات: از اشاره به روش خودکشی یا محل دقیق آن خودداری شود.
2. عدم قهرمان‌سازی: نباید از فرد خودکشی‌کننده تصویری قهرمانانه یا رمانتیک ارائه شود.
3. تأکید بر کمک‌های در دسترس: اطلاعاتی درباره خدمات مشاوره‌ای و کمک‌های روان‌شناختی ارائه شود.

نمونه‌های برجسته اثر ورتر

1. رنج‌های ورتر جوان

همان‌طور که اشاره شد، انتشار این رمان در قرن هجدهم منجر به موجی از خودکشی‌های تقلیدی در اروپا شد. جوانانی که خود را در شرایط مشابه ورتر می‌دیدند، با تقلید از او به زندگی خود پایان دادند.

2. خودکشی مریلین مونرو

در سال 1962، خبر خودکشی مریلین مونرو، بازیگر مشهور هالیوود، دنیا را شوکه کرد. در ماه‌های پس از این حادثه، آمار خودکشی در ایالات متحده 12 درصد افزایش یافت. بسیاری از این افراد، روش مونرو (مصرف بیش از حد دارو) را تقلید کردند.

3. خودکشی کرت کوبین

کرت کوبین، خواننده و گیتاریست گروه نیروانا، در سال 1994 با شلیک گلوله به زندگی خود پایان داد. این حادثه منجر به افزایش خودکشی در میان طرفداران او شد. با این حال، پوشش رسانه‌ای محلی در سیاتل (محل زندگی کوبین) به جای تمرکز بر جزئیات خودکشی، بر اهمیت سلامت روان تأکید کرد و در نتیجه، میزان خودکشی در این منطقه کاهش یافت.

4. سریال “13 دلیل برای اینکه”

این سریال که در سال 2017 از شبکه نتفلیکس پخش شد، داستان دختری به نام هانا بیکر را روایت می‌کند که پس از ضبط 13 نوار کاست، به زندگی خود پایان می‌دهد. نمایش صحنه‌های خودکشی به شکلی واقع‌گرایانه و احساسی، انتقادات زیادی را برانگیخت. مطالعات نشان داد که پس از پخش این سریال، جستجوهای اینترنتی مرتبط با خودکشی، از جمله عبارت‌هایی مانند “چگونه خودکشی کنیم”، به طور قابل‌توجهی افزایش یافت.

5. محمد بوعزیزی

در سال 2010، محمد بوعزیزی، فروشنده‌ای تونسی، با خودسوزی به زندگی خود پایان داد. این اقدام، جرقه‌ای برای انقلاب تونس و آغاز بهار عربی بود. خودکشی او منجر به موجی از خودسوزی‌های تقلیدی در منطقه شد.

اثر ورتر در هنر و موسیقی

1. کلوب 27

اصطلاح کلوب 27 به گروهی از هنرمندان راک اطلاق می‌شود که همگی در سن 27 سالگی به دلایل مختلف، از جمله خودکشی، جان خود را از دست دادند. از جمله اعضای این کلوب می‌توان به کرت کوبین، جیمی هندریکس، جنیس جاپلین و جیم موریسون اشاره کرد.

2. یکشنبه غم‌انگیز

آهنگ یکشنبه غم‌انگیز، که به “آهنگ خودکشی مجارستانی” نیز معروف است، در دهه 1930 منتشر شد. گفته می‌شود این آهنگ به موجی از خودکشی‌ها در اروپا منجر شد. آهنگ‌ساز این اثر، رژو شرش، نیز سال‌ها بعد با خودکشی به زندگی خود پایان داد.

راهکارهای پیشگیری از اثر ورتر

برای کاهش اثر ورتر و جلوگیری از خودکشی‌های تقلیدی، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:

1. آموزش رسانه‌ها: خبرنگاران و تولیدکنندگان محتوا باید با دستورالعمل‌های سازمان بهداشت جهانی در زمینه پوشش اخبار خودکشی آشنا شوند.
2. افزایش آگاهی عمومی: مردم باید از خطرات انتشار محتوای مرتبط با خودکشی در شبکه‌های اجتماعی آگاه شوند.
3. تأکید بر خدمات مشاوره‌ای: رسانه‌ها باید اطلاعاتی درباره راه‌های دریافت کمک روان‌شناختی ارائه دهند.
4. پرهیز از رمانتیک‌سازی: خودکشی نباید به عنوان یک عمل قهرمانانه یا راه‌حل مشکلات به تصویر کشیده شود.

نتیجه‌گیری

اثر ورتر نشان‌دهنده قدرت رسانه‌ها و هنر در تأثیرگذاری بر رفتارهای انسانی است. این پدیده، که در ابتدا با انتشار رمان “رنج‌های ورتر جوان” آغاز شد، همچنان در دنیای امروز، به ویژه با گسترش شبکه‌های اجتماعی، به شکل‌های مختلفی دیده می‌شود. درک این اثر و اتخاذ رویکردهای پیشگیرانه می‌تواند به کاهش نرخ خودکشی و حفاظت از سلامت روان جامعه کمک کند.