مجله  معیار  سال اوّل، شماره اوّل، بهار 1393 

نویسنده : جعفری، عباس
حسنعلی بیگ بسطامی، مقام معیرباشیِ واپسین شاه صفوی و نادرشاه را بر عهده داشت. وی نخستین فرد از خاندان بسطامی بود که لقب معیرالممالک گرفت.

فرزندش دوستعلی خان معیرالممالک ابتدا پیش خدمت ویژۀ آغامحمدخان بود و پس از وفات پدرش به منصب معیرالممالکی رسید. دوستعلی خان، عموی فروغی بسطامی (۱۲۱۳-1274ق)

از غزل سرایان دوره قاجار بود. فتحعلی شاه قاجار به وی اعتماد بسیار داشت و او را به چند مقام مهم دولتی منصوب کرد. وی در راه همدان به کرمانشاه در کنگاور درگذشت. او دارای دو فرزند بود: حسینعلی خان معیرالممالک و قاسم خان والی (نخستین سفیر ایران در روسیه).

حسینعلی خان معیرالممالک (1213-1274ق) از رجال قاجار، خزانه دار و عیارزن مسکوکات در دوره سلطنت محمد شاه و ناصرالدین شاه بود. او در جوانی با دختر فتحعلی شاه ازدواج کرد و به دلیل خدمات بسیار پدرش، از پرداخت وجوه و هدایای مرسوم برای ازدواج با شاهزادگان، معاف شد.

معیرالممالک در جنگ هرات در رکاب محمد شاه حضور داشت و در محاصره آن شهر، شرکت کرده بود. او علاوه بر خزانه داری و عیارزنی، به تواتر به حکومت یزد و رشت نیز منصوب می شد. وی باغ فردوس را که اکنون موزه سینمای ایران است، بنا کرد. معیرالممالک در سال 1274ق درگذشت و در کربلا به خاک سپرده شد.

همسر اوّلِ حسینعلی خان، فرزانه خانم، دختر فتحعلی شاه دو دختر به دنیا آورد که هر دو در جوانی درگذشتند. از همسر دومش که دختر عمویش، شیرین شاه خانم بسطامی بود، دوستعلی خان نظام الدوله متولد شد.

او به نظام الدوله نیز ملقب بود و از رجال قاجار، خزانه دار و رئیس ضرابخانه در دوره ناصرالدین شاه محسوب می گردید. دوستعلی خان معیرالممالک تنها پسر حسینعلی خان معیرالممالک، خزانه دار و رئیس ضرابخانه شاهی بود. او پس از درگذشت پدر در سال ۱۲۷۴ق، تمام مقاماتش را از جمله خزانه داری، ریاست ضرابخانه شاهی و حکومت یزد و گیلان، به ارث برد. وی از یاران نزدیک مستوفی الممالک بود که با توسعه انحصار خزانه دولتی و ضرابخانه شاهی، ثروت کلانی اندوخت.

او مانند مستوفی الممالک، از جناح محافظه کار در دربار قاجار و مخالف میرزا حسین خان سپهسالار و اصلاحاتش بود. معیرالممالک در سال ۱۲۸۳ق از عصمت الدوله، دختر ناصرالدین شاه برای پسر ده ساله اش، دوست محمد خان خواستگاری کرد.

«تکیه دولت» و «شمس العماره» به فرمان ناصرالدین شاه و به مباشرت معیرالممالک ساخته شد. اولی با خرج دولت بنا شد و هزینه دومی را معیرالممالک پرداخت و به شاه تقدیم کرد.

همچنین بنای دو اندرونیِ شرقی و غربیِ باغ معیر که در اواسط دهه ۱۳۴۰ش تخریب شد و نیز مسجد و مدرسه معیرالممالک و حمام معیرالممالک در بازارچه معیری از آثار او است. او سرانجام در 18 صفر سال 1290ق درگذشت. ساموئل گرین بنجامین، نخستین وزیرمختارِ آمریکا در ایران، در سفرنامه اش، معیرالممالک را چنین توصیف می کند:

«معیرالممالک شخصی بود با ظرافت طبع و از صنایع خیلی تشویق می نمود و سلیقه را به درجه کمال رسانیده بود... نقاشی ها و خطوط خوب و مهرهای بسیار قشنگ ایرانی را جمع کرده بود و به واسطه این ذوق بود که گرانبهاترین کتب خطی ایران را به دست آورد.»

(با اندکی تصرف، به نقل از پایگاه اطلاع رسانی ویکی پدیا)

عباس جعفری