مجله  بلاغ عظیم  شماره هفتم، سال سوم، بهار 1391 

نویسنده : حیدری پور، ابوالفضل؛ شفیعی، اکبر
چکیده:
در قرن اخیر میان برخی از روشنفکران مسلمان این شبهه فراگیر شده است که آموزه های وحی علمی نیست؛ به همین جهت گاهی در میان معتقدین به دین شبهاتی در این باره پدید می آید. از طرفی دیگر برخی از مردم اگر متوجه علمی بودن این دین بشوند بهتر به آن روی خواهند آورد.

موضوع این مقاله در باب اکتشافاتی است که علوم جدید به​آنها دست یافته در حالی که آیات قر​آن کریم در 1400 سال پیش به آنها اشاره کرده است.

مقدمه
این تحقیق شامل موضوع تحقیق، هدف و ضرورت انجام تحقیق است که به طور مختصر به آن خواهیم پرداخت:

1. موضوع: موضوع این تحقیق درباره مطالبی است که علم روز درسده اخیر به آن​ها رسیده، ولی قرآن 1400 سال پیش به آن اشاره کرده است.

2. هدف از این تحقیق اثبات هماهنگی علم روز با قرآن می باشد که به بخشی از این هماهنگی پرداخته شده است.

3. ضرورت تحقیق: در قرن اخیر در بین برخی از روشن فکران مسلمان این شبهه فراگیر شده است که آموزه های وحی علمی نیست؛به همین جهت گاهی در میان معتقدین به دین شبهاتی در این​اره پدید می آید. از طرفی دیگر برخی از مردم اگر متوجه علمی بودن این دین بشوند بهتر به آن روی خواهند آورد.

قرآن و رنگ ها
رنگ ها:
یکی از بخش هایی که در روانشناسی، بحث و بررسی می شود، بحث رنگ ها و ویژگی های آن است که در قرآن نیز به آن اشاره شده است؛

رنگ زرد:
﴿قال ادعُ لنا رَبَک یَبَیِّن لنا مالونُهَا قالَ إنَّه یقولُ إنَّها بقره صفراء فاقِعٌ لَونُها تَسرُّ النّاظرین﴾ (بقره /69).

گفتند برای ما از پروردگارت بخواه تا به روشنی بیان کند برایمان که رنگ آن گاو چگونه است؟

(موسی ) گفت که او می گوید در حقیقت آن گاو زردی است که رنگش یک دست است و بیننده را شاد می سازد.

این کلامی از قرآن است که خداوند پانزده قرن قبل بیان نموده و بعد از گذشت سالیان متمادی اندیشمندان به آثار رنگ زرد پی برده​اند که به بخشی از آن اشاره می شود:

الف) ارزیابی دانشگاه های لوئیز یا ناوبورد و در آمریکا نشان می دهد که رنگ زرد حالت سرور را بازگو می کند. (رضایی، 1389: 7/146).

ب) «رنگ زرد تحریک کننده فکر است و بر کمبود فکری و روحی موثر است و برخی حالات عصبی را آرام می کند». (پاک نژاد، 1361: 5/198-190). «شاید به همین خاطر است که این رنگ برای اتاق مطالعه پیشنهاد شده است. زرد، گرم کننده و از رنگ های گرم است و آزمایش های روان شناسی ثابت کرده که رنگ زرد بسیار شادی بخش است ». (رضایی، 1389: 7 / 146).

ج) پزشکی آنژوباستیک مدعی است که رنگ طلایی گردش خون را روانتر می کند و گرمای بدن را افزایش می دهد و سامانه عصبی را فعال می سازد (همان).

رنگ قرمز:
﴿فَإِذَا انشَقَّتِ السَّمَاءُ فَکانَتْ وَرْ دَهً کالدِّهَانِ﴾ (الرحمن / 37).

«پس هنگامی که آسمان شکافته شود و هم چون روغن مذاب گلگون گردد.» طبرسی می​گوید «کلمه ورده در این آیه به معنای «گل سرخ » تداعی کننده سرخی آسمان هنگام قیامت است که وجه تشبیه همان گرم بودن و فعال بودن زیاد است؛آسمان روز قیامت به گل سرخ تشبیه شده است»( بی تا: 27/ 338).

خداوند متعال در این آیه اوصاف قیامت را با گل سرخ بیان کرده است.

به جز مسائل مربوط به قیامت گویی می خواهد بگوید: رنگ قرمز از رنگ هایی است که اثر تلاطم و گرمابخشی را به همراه دارد. خصوصاً که در ادامه می فرماید: «کالدهان» که در تفسیر دهان فرموده اند: «دهان (به وزن کتاب) به معنی روغن مذاب، و گاه به معنی دُردی است که در روغن ته نشین می کند و غالباً رنگ های مختلفی دارد.» (مکارم شیرازی، 1369: 23/ 166)

یافته های جدید نیز این را نشان می دهد که « رنگ قرمز انرژی دهنده و محرک بسیار قوی است و به گفته بوعلی سینا فشارخون را بالا می برد و جزء رنگ های گرم است.» (رضایی، 1389: 7/153).

رنگ سبز
﴿ فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَهٍ﴾ (نمل / 60 ).

«به وسیله آن باغ هایی زیبا و سرور انگیز رویانیدیم.»

در بیان قرآن رنگ سبز، رنگ شادی بخش است؛ به طوری که نظاره بر آن از خستگی انسان می کاهد. پارسیان، از دیرباز عید خود را با آمدن بهار و سبزه همراه می کردند. امام کاظم (ع) فرمودند: سه چیز نور چشم را زیاد می کند و در روایت دیگر نیز فرموده اند سه چیز غم و اندوه را از دل بیرون می کند - نگاه به سبزه، نگاه به آب روان و نگاه به صورت زیبا. (مجلسی، بی تا: 104/45)

و یافته های جدید نیز مؤید این موضوع است که رنگ سبز «در سیستم عصبی اثر می کند. این رنگ مسکن هیپوتنیک و تعدیل کننده هیجانات و اضطراب است. آرام کننده خوبی است و با استعمال آن هیچ کس عکس العمل نشان نمی دهد.» (پاک نژاد، 1361: 5/ 198)

قرآن و طب
حلال ها؛
شیر مادر
﴿وَالْوَالِدَاتُ یُرْ ضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ﴾ (بقره / 233)

مادران باید 2 سال کامل فرزندان خود را شیر دهند.

این آیه نشان می دهد که دین اسلام در حدود 1400 سال پیش برای تمام مراحل زندگی انسان برنامه داشته است و در آن زمان به فکر تغذیه کودکان بوده؛ اما این سوال مطرح می شود که چرا قرآن شیر مادر را جهت تغذیه کودک توصیه می کند؟ شاید اگر این سوال 100 سال پیش مطرح می شد، جواب قانع کننده ای نداشت؛ اما در حال حاضر با پیشرفت علم دانشمندان به خصوصیاتی در شیر مادر پی​برده اند که در هیچ غذایی موجود نیست و نمی تواند نیاز کودک را از جهات مختلف برطرف کند.

فواید شیر مادر
از نظر روان شناسی:
«شیر مادر باعث برقراری رابطه عاطفی و روانی بین مادر و نوزاد می شود و این رابطه بواسطه آرامشی است که نوزاد هنگامی که در آغوش مادر شیر می خورد ایجاد می شود.» (نیلفروشان، 1363: 75) «اگر مادر موقع شیردادن غمگین یا ناراحت باشد نوزاد زمانی که به سن 14 الی 15 سالگی برسد به تنبلی کلیه و کبد دچار می شود. و اگر دختر باشد خشکی صورت می گیرد و اگر پسر باشد ترک پاشنه پیدا می کند.» (عباسی نژاد، 1385: 118)

از نظر بهداشتی، تغذیه، طب
«شیرمادر ضدعفونی شده است و نیازی به ضدعفونی کردن ندارد.»(همان:118) ممکن است بسیاری از غذاهایی که برای تغذیه کودکان استفاده می شود دارای میکروب باشند و ضرر به کودک برساند، ولی شیرمادر ضدعفونی شده است و «خود شیر مادر دارای ماده «آنتی​کور» می باشد که خودش ماده ضد میکروب است و از نظر غذایی و معدنی متفاوت با شیرهای دیگر است؛ مثلاً شیرمادر 10 الی 15 گرمش برابر با 32 گرم شیرگاو و 40 گرم شیر بز و 51 گرم شیر گوسفند است.»(همان:119)

متأسفانه با فرهنگسازی های غرب که عموماً در جهت منافع اقتصادی است، شیر مادر جای خود را به شیرخشک داد و باعث مشکلات جسمی و روحی و روانی در جوامع شد.

این فرهنگ سازی با شایع کردن موضوعاتی مانند اینکه اگر مادری به فرزندش شیر بدهد در آینده برایش مشکلات جسمی به وجود می آید، انجام شد؛ اما در مقابل «علم روز ثابت می کند که اگر مادری به فرزندش شیر بدهد، کمتر مبتلا به سرطان سینه می شود.»(همان:120)؛

«همچنین تجربه نشان داده است که کودکانی که از شیر مادر استفاده می کنند کمتر مبتلا به کسالت هایی از قبیل نفخ، یبوست، اسهال، دل درد، آلرژی، اگزما و کم خونی می شوند.» (نصیری، 1327: 76).

خداوند در این آیه اشاره می کند که به کودکانتان 2 سال کامل شیر بدهید. در واقع خداوند با این نکته به فکر جامعه بشری است و می خواهد انسان ها سالم و سلامت باشند.

«طبق تحقیقاتی که در سال 1971 انجام شد و آمارها نشان می دهد، کودکانی که از شیرمادر به عنوان تغذیه استفاده می کنند نسبت به نوزادان دیگر شش برابر مرگشان کمتر است و مقاومتشان در مقابل امراض عفونی بیشتر» (کدیور، 1364: 19)

از این مطالب که بیان شده، مشخص می​شود که شیر مادر بهترین غذا برای کودک و نسبت به شیرهای دیگر بسیار مفیدتر است و باید دقت داشته باشیم که «شیرخالص گاو به کودکان زیان می رساند.» (نشلرد، بی تا: 110)

عسل
﴿وَ أَوْحی رَبُّک إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ ثُمَّ کلی مِنْ کلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکی سُبُلَ رَبِّک ذُلُلاً یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فیهِ شِفاءٌ لِلنَّاس﴾ (نحل، 68، 69)

«پروردگار تو به زنبورعسل وحی (الهام غریزی) نمود که از کوهها و درختان و داربست هایی که مردم می سازند خانه هایی برگزین. سپس از ثمرات و شیره گل ها بخور و راه هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است براحتی بپیما. از شکم آنها نوشیدنی با رنگ های مختلف خارج می شود که در آن شفا برای مردم است.»

باید بدانیم که در این آیه زمانی که خداوند از عسل سخن می گوید و آن را موجب شفا برای مردم معرفی می کند، نشان دهنده این است که در عسل ویژگی هایی متفاوت از بقیه خورا کی ها وجود دارد که باعث شفای مردم می شود.

برخی از فواید عسل که علم روز آن را ثابت کرده است به شرح زیر است:

عسل دارای مواد قندی فراوانی است که می تواند عمده نیازمندی بدن انسان را برطرف کند. بواسطه «تحقیقاتی که انجام شده دانشمندان 15 نوع قند در عسل کشف کرده اند که از مهمترین آنها می توان به فروکتوز (قند میوه) به نسبت 40 درصد و گلوکز (قند انگور) به نسبت 30 درصد و قند نیشکر به نسبت 4درصد اشاره کرد و در مجموع یک کیلو عسل 3250 کالری حرارت می دهد.» (قرقوز، 1377: 197)

ویژگی های عسل فقط به مواد قندی محدود نمی شود؛ بلکه دارای ویژگی های مختلفی است؛ مثلا عسل از نظر داشتن مواد ویتامینی دارای «ویتامین (اسید نیاسین) (پرودکسی) می باشد. (همان: 240) هرچند مقدار این ویتامین ها در عسل زیاد نیست، ولی کافی و مفید می باشد.»

«همچنین دارای مواد معدنی از قبیل: آهن، فسفر، ید، سرب، نیکل، آلومینیوم، مس، پتاسیم، سدیم، روی و تیتانیم می باشد.» (شیرازی 1382؛ 115)

از ویژگی های عسل مواردی ذکر شد؛ ولی از همه جالب تر این است که « عسل هرگز فاسد نمی شود به شرط آن که از رطوبت دور باشد.» (عباسی نژاد، 1385: 341) و همچنین «دارای ماده ضدعفونی کننده است که به صورت طبیعی در عسل وجود دارد.» (شیرازی، 1382: 118).

«این ماده شفا بخش دارای ماده ای است که باعث طول عمر هم می شود.» (جزایری، 1370: 1/53)

شاید این نکته مطرح شود که عسل باعث می شود دندان ها خراب شوند؛ چون دارای شیرینی است و شیرینی هم باعث خرابی دندان می شود. اما لازم است بگوییم که «عسل به دندان های شما صدمه نمی زند بلکه باعث می شود دندان ها سفیدتر و لثه ها محکم تر شود.»(همان/57)

انجیر
﴿وَالتِّینِ وَالزَّیْتُونِ ﴾ (تین/1)

خداوند در این آیه به تین و زیتون قسم می خورد. تین به فارسی به معنای انجیر است. انجیر از جمله میوه هایی است که خداوند به آن قسم خورده و به همین دلیل حتماً دارای ارزش فراوانی است.

در جوامع غرب در این چند دهه مشاهده می شود که دیگر از انجیر به عنوان مواد دارویی استفاده نمی شود و انجیر جای خود را به مواد داروئی دیگر داده است که این نوع داروها به صورت شیمیایی تهیه شده است و دارای عوارض زیادی می باشد.

اما در تحقیقاتی که دانشمندان درباره انجیر انجام داده اند به فواید فراوان و نداشتن عوارض آن اشاره شده است که به شرح زیر است:

فوائد انجیر
«شیر انجیر برای درمان یبوست به کار می رود.» (همان: 248) وهمچنین دارای« ویتامین های آ، ب، ث می باشد و با وجود قند باعث چاقی نمی شود.» (همان:249).

همچنین «برای اطفال مفید است چون دارای مواد قندی می باشد.» (عباسی نژاد، 1385: 536). علاوه بر این «دارای ماده ای است که برای زخم دهان، ذات الریه، زکام و سیاه سرفه بسیار مفید است و املاحی از قبیل کلسیم و آهن را به همراه دارد.» (اردوبادی، 1366: 246-247)

باید به این نکته توجه شود که نحوی استفاده انجیر برای هر بیماری متفاوت است و برای استفاده از آن برای هر یک از این بیماری ها اگر بخواهیم از انجیر استفاده کنیم باید از دکتر سنتی نحوی استفاده اش را بیاموزیم بعد از آن استفاده کنیم.

موارد ذکر شده نشان می دهد که خواص زیادی در این ماده غذایی وجود داشته که قرآن به آنها قسم خورده است؛ البته حتماً مواردی که درباره این خوراکی ها کشف شده همه موارد نیست ودر آینده دانشمندان به موارد دیگری دست خواهند یافت.

حـرام هـا
مردار
﴿إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکمُ الْمَیْتَهَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِیرِ﴾ (بقره/ 173)

«همانا خداوند بر شما مردار و خون و گوشت خوک را حرام کرد.»

در این آیه خداوند اولین چیزی را که بر انسان حرام کرده است، مردار است. ولی سوالی که مطرح می شود این است که دلیل این که مردار حرام شده است، چیست و چرا قرآن به مردار اشاره می کند؟

با اکتشافات جدید واضح شده است که چرا خداوند خوردن گوشت مردار را برای انسان حرام کرده است و روش «ذبح شرعی» را برای استفاده از موجودات حلال گوشت قرار داده است.

حال به علل این تحریم ها که علم روز آنها را ثابت کرده است می پردازیم. در کتاب بهداشت اجتماعی در این باره آمده است:

«پس از مرگ حیوان، میکروب های روده به خون و لنف وارد شده و شروع به نمو می نمایند؛ البته ابتدا باکتری های هواخواه و هوانخواه تولید فساد می نمایند، باکتری های هواخواه مواد سفیدی را تجزیه کرده و تبدیل به عناصر شیمیایی و گازهایی چون اسید کربنیک، هیدروژن سولفورده و آمونیاک و غیره می نمایند که این ها به ذاته تولید مسمومیت می کنند.

باکتری های هواخواه از بیرون به روی اجساد موثرند و بعضی حشرات بویژه انواع مگس ها در کار عفونت اثر مهمی دارندودر فساد آنها کمک می کند و گوشت فاسد سخت ترین و خطرناک ترین مسمومیت (بتومائینی ) و غیره را ایجاد می کند.

این سم ها در شخص تولید عوارضی از قبیل التهاب حادّ معده و روده ها، قی، شکم روشی، تب زیاد، ناتوانی شدید، سرگیجه، اتساع مردمک و پایین افتادن پلک چشم می نمایند.» (نصیری، 1327: 37)

پس حال مشخص شد که چرا خداوند گوشت مردار را حرام کرد و برای اینکه ما بتوانیم از گوشت حیوان های حلال گوشت استفاده کنیم ذبح شرعی را قرار داد. این ها نکاتی هستند که نشان می دهد که خداوند برای سعادتمند شدن انسان ها یک برنامه کامل قرار داده است.

خون
﴿إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکمُ الْمَیْتَهَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِیرِ﴾ (بقره/ 173)

همانا خداوند بر شما مردار و خون و گوشت خوک را حرام کرد.

اگر خداوند خون را حرام کرده است، حتما دارای حکمتی بوده؛ ولی ما در برخی جوامع می بینیم که از خون به عنوان نوشیدنی استفاده می کنند و حتی مذاهبی هم وجود دارند که یکی از شروط ورود به آن مذهب این است که باید خون خوار شوند تا بتوانند وارد این گروه شوند؛ اما اسلام خون خواری را نهی می کند. «در حالات حملات میکروب به بدن، گویچه های سفید خون سربازان مدافع می باشند و در موقع بیماری به تعداد آنان افزوده می شود واز گویچه های قرمز خون کاسته می گردد. بنابراین اثر میکروب های بیماری زا در خون است و خوردن خون، مساوی با خوردن همه آن میکروب​ها است. (شیرزادی، 1382: 49)

اگر این نکات را 100 یا 200 سال پیش مطرح می کردیم ممکن بود که آن هایی که از خون به عنوان یک نوشیدنی استفاده می کردند.

از دین اسلام دلیل حرام بودن را طلب کنند و ما به دلیل نداشتن تجهیزات پیشرفته نتوانیم جواب قانع کننده ای به آنها بدهیم، اما امروزه با پیشرفت وسایل تحقیق و با کشف بسیاری از مجهولات به راحتی می توان جواب چنین سوالاتی را داد.

برای مثال « با پیشرفت تجهیزات علمی مشخص شد که در خون ریخته شده مقدار زیادی اسید اوریک وجود دارد که به سلامتی انسان بسیار آسیب می رساند.» (عباسی نژاد، 1385: 61)

و همچنین مشخص شده «سموم و مواد زائد بدن که در نتیجه​ی حیات سلول ها به وجود می آید مرتب در خون ریخته می شوند تا از راه های گوناگون از بدن بیرون روند. این سموم که در داخل خون است عبارتند از: گازکربنیک، عرق، صفرا و ادرار. » (بی آزار شیرازی، 1372: 2/6).

گوشت خوک
﴿إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکمُ الْمَیْتَهَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِیرِ﴾ (نمل/ 115 )

همانا خداوند بر شما، مردار و خون و گوشت خوک را حرام کرد.»

طبق این آیه خداوند مردار، خون و گوشت خوک را برای انسان حرام کرده است. در این باب به بخشی از حکمت های حرام بودن گوشت خوک اشاره می شود که علم روز نیز به آنها رسیده است.

«در این جا سوالی مطرح می شود که در بخش های پیشین هم مطرح شد. حکمت این که اسلام گوشت خوک را حرام کرده چیست؟ در صورتی که در غرب یکی از محصولات تامین کننده پروتئین موردنیاز گوشت خوک است.

پاسخ این سوال برای مسلمانان روشن است چرا؟ چون آن ها دارای برنامه کاملی هستند و این برنامه توسط کسی تهیه شده که از غیب اطلاع دارد و این برنامه ای بدون نقص است؛ چون ناظمش بدون نقص است.

حال برای این که ثابت شود این برنامه بدون نقص است به گوشه ای از فلسفه حرام بودن گوشت خوک اشاره می شود که علم روز آن را ثابت کرده است. در کتاب «اسلام پزشک بی دارو» آمده است:

«علم روز ثابت کرده که کرم تریتین تنها بوسیله گوشت خوک به انسان منتقل می شود. کرم تریتین به ماهیچه های بدن نفوذ کرده، به آسانی از بین نمی رود. یک گرم گوشت خوک ممکن است هزاران عدد از این کرم را همراه داشته باشد ویک تریتین ماده، تقریباً 1500 کرم جوان می زاید و می تواند وارد قلب شود و باعث سکته های قلبی شود

و پختن گوشت این کرمها را نابود نمی سازد؛ زیرا وقتی گوشت را حرارت می دهند، مواد سفیده گوشت منعقد می شود و کرم در وسط این اجرام منعقده از آسیب حرارت مصون می ماند. این کرمها در معده حل  نمی شوند و وارد روده می شوند.» (شیرازی، 1382: 53)

«یک دانشمند انگلیسی نیز به نام جیمز در سال 1835 وجود کرم « ترکین» را کشف کرد و در سال 1860 یک طبیب آلمانی هم به نام «فردریک یون زنکر» زیان های این کرم را کشف کرد و گفت این کرم بسیار کوچک است و در عرض یک ماه 10 الی 15 هزار تخم می گذارد.

و این کرم فقط با خوردن گوشت خوک وارد بدن می شود و در مرحله اول فرد را دچار کم خونی، سرگیجه و اسهال می کند و اگر این کرم وارد روده شود هیچ دارویی قادر به دفع آن نیست.» (عباسی نژاد، 1385: 253)

بیماری هایی که به واسطه گوشت خوک به وجود می آید، فقط این​ها نیست، بلکه موارد فراوانی وجود دارد که بسیار خطرناک تر هستند. مثل «کرم کدو که به وسیله گوشت خوک وارد بدن می شود.» (همان:270)

نتیجه
با توجه به این مقاله ما می توانیم به این نتیجه برسیم که علوم روز با قرآن هماهنگ است. در حالی که قرآن این نکات را 1400 سال پیش بیان کرده ولی علم روز در سال های اخیر به آن ها دست یافته است.

منابع
1- اردؤ بادی، احمد صبور، (1366) راه های مبارزه با سموم میکروبی روده ها در غرب و اسلام،(بی​جا): انتشارات هدی چ چهارم.

2- بی آزار شیرازی، عبدالکریم، (1372)، مسائل درمانی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ اول.

3- بونشلرد، آلفردآدلر،(بی​تا)،روانشناسی کودک، ترجمه عنایت اله شکیباپور، تهران: نشر عارف

4- پاک نژاد، سیدرضا، (1361)، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر،(بی​جا): انتشارات اسلامیه.

5- جزایری، غیاث الدین، (1370)، زبان خوراکی ها،تهران: انتشارات امیرکبیر.

6- رضایی، حسن رضا، (1389)، فصلنامه قرآن و علم، (بی​جا): انتشارات پژوهش های تفسیر و علم قرآن شماره 7.

7- شیرازی، احمد امین، (بهار 1382)، اسلام پزشک بی دارو،تهران: انتشارات فروغ قرآن، چ چهارم.

8- طبرسی، حسن،(بی​تا) مجمع البیان،تهران: چاپخانه مروی.

9- عباسی نژاد، محسن، (1385)، قرآن و طب، تهران: نشر بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، چ اول.

10- قرقوز، احمد، (1377)، طب در قرآن، مترجم: علی چراغی،(بی​جا) نشر حفظی، چ چهارم.

11- کدیور، پروین، (1364)، کودکیار، تهران: دفتر امور کار.

12-مکارم شیرازی، ناصر، (1369)، تفسیر نمونه،قم: نشر دارالکتب اسلامیه، چ دهم.  13- نصیری، صدرالدین، ( 1327)، بهداشت اجتماعی در اسلام، (بی​جا ): نشر اتحادیه مسلمین.

14- نیلفروشان، محمد علی، ( 1363)، بهداشت،(بی​جا): نشر وزارت بهداشت چ اول

ابوالفضل حیدری پور، اکبر شفیعی