فارس‌پلاس؛ دیگر رسانه‌ها- تسنیم نوشت: با توجه به اهمیت ذخایر ژنتیکی و زیستی، "مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران" در سال 1386 با فرمان مقام معظم رهبری (مدّ ظلّه العالی) در جهاد دانشگاهی پایه‌گذاری شد.

هدف اصلی از تأسیس مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، حفظ و به‌کارگیری ذخایر ژنتیکی و زیستی کشور و حمایت از فعالیت‌های صورت‌گرفته و ایجاد هماهنگی لازم بوده است، در این راستا، این مرکز ضمن پشتیبانی از مراکز ذخایر زیستی کشور و ایجاد شبکه ملی ذخایر زیستی، در تلاش است به مرکزی پیشتاز به‌منظور گردآوری، تکمیل، سامان‌دهی، استانداردسازی و حفظ ذخایر ژنتیکی و زیستی برای توسعه دانش، فناوری و افزایش کیفیت زندگی و سلامت و حفظ امنیت غذایی، منابع طبیعی و تنوع زیستی کشور تبدیل شود.

چشم‌انداز این مرکز، دستیابی به مرکزی پیشتاز به‌منظور "گردآوری، تعیین هویت، کنترل کیفی، طبقه‌بندی، ثبت، نگهداری، تکثیر و توزیع انواع میکروارگانیسم‌ها و سلول‌های قابل کشت و تجدیدپذیر اعم از باکتری، قارچ، ویروس‌، دانه‌ها و سلول‌های گیاهی و حیوانی و DNA ژنومی و فرآورده‌های نوکلئوتیدی ساخته‌شده" برای توسعه دانش، فناوری و افزایش کیفیت زندگی و سلامت و حفظ تنوع زیستی در کشور و عرضه به جامعه جهانی است.

مأموریت‌های این مرکز شامل موارد ذیل است:

ـ تدوین و ارائه استانداردهای جمع‌آوری، شناسایی، ذخیره، تولید، توزیع و مبادله مواد و ذخایر زیستی

ـ ایجاد سازوکار ثبت مواد و ذخایر زیستی تهیه‌شده با رعایت حقوق مالکیت معنوی ثبت‌کنندگان

ـ تهیه و ارائه خدمات تهاتری مواد و ذخایر زیستی از منابع داخلی و خارجی

ـ ایجاد شبکه مجازی از مجموعه‌ها و بانک‌های زیستی

ـ ارائه خدمات فنی و آموزشی به بانک‌ها و مجموعه‌های زیستی و سایر مراکز متقاضی

ـ بررسی و مطالعه وضعیت موجود زیست‌بانک‌ها و مجموعه‌های زیستی کشور

ـ ایجاد و یا کمک به تشکیل مجموعه‌های زیستی که تاکنون به آنها اهتمام نشده است.

بانک‌ها و بخش‌های  مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و ذخایر ایران شامل بانک‌ سلول‌های انسانی و جانوری، بانک میکروارگانیسم‌ها، بانک گیاهی، بانک مولکولی، اداره پژوهشی و اداره آموزشی است. ایجاد و تکمیل کلکسیون‌های متعدد در هریک از بانک‌ها برپایه نیاز بخش تحقیقات، ارزش اقتصادی و در معرض انقراض بودن به‌صورت یک روند روبه‌توسعه در صدر فعالیت‌های مرکز قرار دارد. بسیاری از این کلکسیون‌ها برای نخستین بار در سطح ملی و بین‌المللی راه‌اندازی شده‌اند، در زمان حاضر بیش از 52 هزار نمونه زیستی در قالب 27 کلکسیون به‌شرح ذیل در مرکز وجود دارند:

کلکسیون‌های بانک سلولی که شامل بیماریهای ژنتیکی، نژادهای ایرانی، بز مرخز، اسبچه خزری، شتر دوکوهانه، رده سلولی تحقیقاتی و سلول‌های بنیادی است.

کلکسیون‌های بانک میکروارگانیسم‌ها شامل کپک و مخمر، ریزجلبک، باکتری، آرکی، پروبیوتیک، اکتینومایست و میکروارگانیسم‌های کشاورزی است.

کلکسیون‌های بانک گیاهی شامل غلات، دارویی، سبزیجات، آرتمیزیا، زینتی، درون‌شیشه‌ای، هرباریوم، عصاره و اسانس است.

کلکسیون‌های بانک مولکولی وکتور، میزبان، ژنومیک و متاژنومیک است.

اما هفته گذشته بود که توافقنامه راه‌اندازی بانک سلولی گونه‌های جانوری در معرض تهدید با انتخاب 26 گونه در حیات وحش توسط جهاد دانشگاهی و سازمان محیط زیست به امضا رسید. در ابتدای مسیر 26 گونه در دفتر حیات وحش انتخاب شده که تعدادی از آنها در کل کشور توسعه یافته است که این آغاز همکاری مشترک سازمان حفاظت محیط زیست با مرکز ملی ذخایر ژنتیک است.

رضا آذربایجانی؛ سرپرست مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران در نشستی از نمونه‌برداری از گونه‌های در حال انقراض شامل "پلنگ، یوزپلنگ و خرس سیاه" با همکاری راهبردی سازمان محیط زیست خبر داد که این بافت‌ها برای ایجاد سلول‌های مختلف وارد شرایط آزمایشگاهی شده است.

به همین بهانه گفت‌و‌گویی با مدیران و اعضای مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران درباره تلاش‌ها و فعالیت‌های صورت‌گرفته در این مرکز انجام داده‌ایم:

دکتر سپیده آشوری موثق؛ عضو هیئت علمی و مدیر برنامه‌ریزی و توسعه بانک‌های زیستی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی جهاد دانشگاهی ایران در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم با اشاره به جزئیات توافق‌نامه این مرکز با سازمان محیط زیست اظهار کرد: از 6 ماه قبل که توافق‌نامه‌ای بین مرکز ملی ذخایر ژنتیک ایران و سازمان محیط زیست انجام شد و پیرو نمونه‌هایی که محیط زیست برای ما ارسال کرده بود اقدامات لازم را انجام دادیم تا بتوانیم سلول‌ها را استخراج کنیم که نمونه‌ها شامل سلول‌های پوستی و بافت جنسی آنها بود تا هم سلول‌های بدنی و هم سلول‌های جنسی از آنها داشته باشیم تا قادر باشیم در آینده برای احیای این نمونه‌های در معرض خطر استفاده کنیم که در واقع ما توانستیم از این نمونه‌ها،‌ سلول تهیه و کنترل کیفی کنیم و امروز نیز ذخیره‌سازی شدند.

نمونه‌گیری از یوزهای ایرانی کوشکی و پیروز و یک یوز ماده

وی گفت: این کار برای سه یوز ایرانی شامل یوزهای کوشکی، پیروز و یک یوز ماده که در عید نوروز تصادف کرده و از بین رفته بود، انجام شده است که برای ما ارسال کردند و نمونه بافت جنسی آن فریز شد و از نمونه بافت پوست آن نیز سلول دریافت کردیم که در یوزهای کوشکی و پیروز نیز به همین منوال بوده است.

دکتر مریم فرقدان؛ مسئول بخش تکثیر و توزیع نمونه‌های سلولی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران نیز در گفت‌و‌گو با تسنیم می‌گوید: بانک سلولی نزدیک به 15 سال است که راه‌اندازی شده است و طراحی و راه‌اندازی آزمایشگاه‌ها و تدوین پروتکل‌های آزمایشگاهی براساس استانداردهای بین‌المللی معتبرترین بانک‌های سلولی جهانی بوده است.

وی تصریح کرد: یکی از ویژگی‌های بسیار شاخص بانک سلولی این است که بسیاری از محققان نیاز دارند که به بسیاری از نمونه‌ها دسترسی داشته باشند که این امکان برای محققان فراهم شده است تا بتوانند سلول‌ها را با کیفیت بسیار مناسب در اختیار داشته باشند.

فرقدان خاطرنشان کرد: نمونه‌ها و سلول‌هایی که به دست ما می‌رسد در مرحله اول، تست‌های تعیین هویت و کنترل کیفیت را به‌روی آنها انجام می‌دهیم و از نظر آلودگی‌های باکتریایی و قارچی و ویروسی مورد ارزیابی قرار می‌دهیم و سپس سلول‌هایی را که تعیین هویت شدند، شناسنامه‌دار می‌کنیم و سلول‌های باهویت و شناسنامه‌دار و معتبر را در اختیار محققان قرار می‌دهیم که در زمینه تحقیقات بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وی گفت: هر فردی که برای دریافت سلول به مرکز مراجعه می‌کند، شناسنامه سلول را که حاوی تمام اطلاعات مورد نیاز شامل مشخصات سلول، شرایط لازم برای کشت، نحوه کار با نمونه سلولی و نتایج کنترل کیفی است، دریافت می‌کند تا با اطمینان خاطر بتواند از آن سلول استفاده کند.

دکتر عبدالرضا دانشور آملی؛ مدیر بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم می‌گوید: ما در کشور، زیست‌بانک فراوان داریم که در حوزه‌های گیاهی، میکروارگانیسم‌ها و... است و در واقع در این مراکز نمونه‌هایی از دام‌ها، گیاهان یا جانوران مختلف را جمع‌آوری می‌کنند. یک وجه تمایز مرکز ملی ذخایر ژنتیک ایران با سایر مراکز این است که بانک‌های دیگر خیلی ماهیت ارائه نمونه را ندارند و فقط به‌عنوان مراکز ذخیره و نگهداری عمل می‌کنند.

فهرست 1400 رده سلولی در سایت مرکز ملی ذخایر ژنتیک ایران موجود است

دانشور گفت: اگر شما به‌عنوان محقق، دانشجو یا استاد بخواهید برای کارهای تحقیقاتی از نمونه‌های این مرکز استفاده کنید، ظرفیت و بستر ارائه مهیاست! اگر ما اعلام می‌کنیم که 1400 رده سلولی داریم، فهرست آن در سایت مرکز موجود است و یک فرم درخواست دارد که به‌راحتی در دسترس عموم قرار می‌گیرد یعنی فرد متقاضی، تقاضای کد سلولی و نوع سلولی را می‌کند که در یک فاز چندروزه به درخواست وی پاسخ داده می‌شود.

مدیر بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران تصریح کرد: هزینه دریافت این نمونه‌های سلولی، یک‌دهم یا یک‌بیستم هزینه نمونه‌هایی است که فرد از خارج از کشور تهیه می‌کند و در یک بازه زمانی یک‌هفته‌ای، نمونه با شناسنامه و مشخصات در اختیار متقاضی قرار می‌گیرد.

تمرکز مرکز ملی ذخایر ژنتیک ایران به‌روی گونه‌های در معرض خطر از جمله یوز ایرانی

وی تأکید کرد: هر رده سلولی که تهیه می‌شود یک مورد نوع و جدیدی است که به بانک ما اضافه می‌شود به‌عنوان مثال نمونه سلولی یوزی که اخیراً تهیه شده است تابه‌حال به مرکز نیامده بود و ما به‌روی این سلول کار نکرده‌ بودیم تا بدانیم این سلول چه محیط کشتی نیاز دارد و شرایط لازم برای کشت و تکثیر آن چه شرایطی است، که همه اینها یک روش پژوهشی خاص خود را می‌طلبد. زمانی که 1400 رده سلولی داریم به این معناست که شاید هزاران پژوهش انجام شده است تا این رده‌های سلولی تولید و شناسنامه‌دار شده است و سپس به‌صورت آماده در اختیار محققان و اساتید قرار گرفته یا خواهد گرفت.

دانشور گفت: یک بخشی از این مرکز به بانک سلول‌های انسانی و جانوری اختصاص یافته است که کنار آنها بانک گیاهان، بانک میکروارگانیسم‌ها و بانک‌ داده‌های ژنومی را داریم و در واقع مرکز، تمام حوزه‌های زیستی را پوشش می‌دهد که همه اینها کنار هم باعث شده است که مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران به یک مرکز منحصر به فرد در کشور تبدیل شود.

دکتر رضا آذربایجانی؛ سرپرست مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران نیز در گفت‌و‌گو با تسنیم می‌گوید: وجود چنین زیرساختی در کشور که به‌صورت تخصصی برای انجام یک مأموریت ویژه طراحی شده است، نادر است. دستگاه‌های اجرایی کنار کارهای دیگر خود، بانک ژن دارند اما این مرکز به‌روی یک کار تمرکز و فعالیت دارد و در نتیجه تمام اولویت‌های خود را در این مسیر قرار داده است.

آذربایجانی گفت: مشابه چنین مرکزی در کشور وجود ندارد البته تلاش‌های بسیار زیادی در مجموعه وزارت بهداشت، وزارت کشاورزی و سازمان‌های دیگر صورت گرفته است. این مرکز قدمت 15ساله دارد و امسال وارد 16سالگی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران شده‌ایم. یادمان باشد یک زیست‌بانک صرفاً یک مخزن یا گاوصندوق نیست و ما باید برای تک‌تک این نمونه‌ها همانند یک موجود زنده کنترل کیفی کنیم و در لحظه آنها را چک کنیم.

کنترل کیفی نمونه‌های سلولی جانوری و گیاهی، کار بسیار سنگینی است

سرپرست مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران گفت: کنترل کیفی نمونه‌ها از لحاظ اجرایی، مالی و فنی بسیار کار سنگینی است و باید در بازه‌ چندین‌ماهه وارد کنترل کیفی و مستندسازی شویم تا بتوانیم نمونه بسیار متقن، اصیل و قابل  اطمینان را ارائه بدهیم. جمع‌آوری و نگهداری نمونه‌ها برای بازه زمانی کوتاه‌مدت نیست و هدفگذاری ما برای دهه‌ها و حتی قرن‌ها بعد است تا آیندگان نیز بتوانند از این نمونه‌ها بهره‌برداری کنند.

وی با ابراز اینکه "در این مسیر دچار محدودیت‌های زیادی هستیم"، متذکر شد:‌ اگر محدودیت‌های اجرایی و مالی کمتر شود، می‌توانیم این نوید را بدهیم که این مرکز یکی از موفق‌ترین بانک‌های ژن کشور و یکی از موفق‌ترین زیست‌بانک‌های منطقه و بین‌الملل خواهد شد.

آذربایجانی با اشاره به محدودیت‌های فیزیکی این مرکز گفت: مجموعه‌های زیست‌بانکی در همه جای دنیا یک مرکز معمولی نیستند. از بانک‌های ژن معروفی که در رسانه‌ها به آن اشاره می‌شود مثل بانک ژن قیامت که در یک شرایط محافظت‌شده قطبی و خارج از دسترس و با موارد امنیتی مختلف نگهداری می‌شود تا بسیاری از مجموعه‌هایی که در کشورهای آمریکایی و اروپایی فعالیت می‌کنند، به‌لحاظ فیزیکی، طراحی و حفاظت، استانداردهای خاص خودشان را دارند.

مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران بعد از 15 سال هنوز به فضای فیزیکی استاندارد دسترسی ندارد!

وی گفت: ما تمام استانداردها را مطالعه کرده و بروز هستیم و پیاده‌سازی این استانداردها بسیار مستلزم نگاه ویژه سیستم دولتی وغیردولتی است. بعد از 15 سال از فعالیت این مرکز، هنوز این مرکز و 3 بانکی که در سایر نقاط فعالیت می‌کنند به یک فضای فیزیکی استاندارد دسترسی پیدا نکرده‌اند! البته این موضوع باعث نشده است که نمونه‌های جمع‌آوری‌شده در مرکز غیراستاندارد شوند اما باید بپذیریم که شرایط فیزیکی و امنیتی مرکز خیلی در قالب استانداردها نیست.

سرپرست مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران گفت: نگاه ویژه سازمان جهاد دانشگاهی ایران را به این موضوع جلب کرده‌ایم و امیدواریم دریک بازه نه‌چندان طولانی، به استانداردهای اجرایی و فیزیکی برسیم و به فضاهای فیزیکی مناسب نقل مکان کنیم.

ساختمان پروژه زیست‌بانک بعد از 12 سال هنوز تکمیل نشده است!

آذربایجانی گفت:‌ سال 1401 باید سال اتمام پروژه 12ساله مرکز می‌شد یعنی ساختمان پروژه زیست‌بانک در سال 1389 استارت خورد و باید در سال 1400 یا 1401 تحویل می‌گرفتیم که این‌طور نشد! تا امروز 25 درصد پروژه تا 90 درصد پیشرفت کرده است و 75 درصد پروژه تا 40 درصد پیشرفت کرده است که باتوجه به تورم بسیار بالای حاکم در کشور، هزینه زیادی برای تکمیل آن نیاز است.

وی در پایان گفت: این مرکز، یک مرکز ملی و متعلق به مردم و یک موضوع کاملاً ملی است؛ این نمونه یوزپلنگ و نمونه‌های مختلف بذر و... متعلق به نسل امروز و نسل‌های بعدی ایران است و اینجا صحبت از سازمان و دستگاه نیست بلکه این مرکز، فضا و بستری برای سرمایه‌گذاری برای ثروت فرزندانمان و نسل‌های آینده است. خوشبختانه در دوره جدید مدیریت جهاد دانشگاهی، دغدغه‌ها نسبت به گذشته بسیار بیشتر شده است و امیدواریم با سرعت بسیار بالایی از حمایت‌های سازمان جهاد دانشگاهی برخوردار شویم و البته چون این مرکز با دستور عالی‌ترین مقام رسمی کشور شکل گرفته است طبعاً نگاه ویژه حاکمیتی را نیز می‌طلبد.