موضوع : پژوهش | مقاله

ابوالحسن مدائنی و آثار وی در باره زنان

مجله پیام زن اسفند 1376، شماره 72

نویسنده : رسول جعفریان
28
درآمد
نگارش در باره زنان، در نخستین آثار مورخان و ادیبان قرن دوم و سوم رایج بوده است. بخشی از این اخبار در باره زنان اشراف و بخشی دیگر در باره زنان آوازه خوان و شاعر و کنیزکان زیباروی و هنرمند بوده است. این قبیل آثار منبعی است برای تحقیق در باره نقش زنان در تاریخ اجتماعی و فرهنگی اسلام.

ابن سعد (م 230) در طبقات الکبری، مجلدی را به شرح حال زنان، شامل زنان پیامبر(ص)، زنان صحابی و پس از آن اختصاص داده که مملو از اخبار مهمی در باره نقش زنان در تاریخ صدر اسلام است. بخشی از مجلد پایانی اسد الغابه و الاصابه و نیز الاستیعاب ابن عبدالبر در باره زنان صحابی و اخبار آنهاست. زنانی هم که در کتاب تاریخ دمشق ابن عساکر شرح حال دارند، یکجا شرح حالهای آنها را سکینه شهابی در مجلدی واحد فراهم آورده که مشتمل بر اخبار فراوانی در باره زنان در قرون نخست اسلامی است.

در میان آثار جاحظ، رسالة القیان از آثاری است که مسائل فراوانی از این دست را در خود جای داده است. برخی از مهمترین عناوین این رساله عبارت است از: عرب حجاب را نمی شناخته؛ در جاهلیت زنان عریان طواف می کرده اند. اخباریان در تحریم نگاه به زن بر صواب نیستند. شعبی و معاویه نگاه به زن را حرام نمی شمردند. موضع مأمون در باره زن. غنا. تنها نگاه به زن حلال است و هرچه بیشتر باشد حرام.(1)

از دیگر رساله های جاحظ کتاب النساء است. برخی از عناوین این رساله عبارت است از: انواع دوستی، زن دوست داشتنی تر از غناست، برتری مرد بر زن، مساوات میان مرد و زن، درجات عشق، کنیزکان بهتر از زنان آزاده، صفات زنان زیبا.(2)

از دیگر رساله های جاحظ که مشتمل بر برخی از مسائل مربوط به زنان است، رساله مفاخرة بین الجواری و الغلمان است.(3)

محمد بن حبیب (م 245) نیز در دو کتاب المنمق و المحبر، موضوعات فراوانی از مسائل زنان اشراف را مطرح و اخبار مربوط به آنها را تدوین کرده است. برخی از موضوعات کتاب محبر که به زنان مربوط است عبارت است از: زنانی که بعد از مرگ شوی، ازدواج نکردند (یکی هم رباب همسر امام حسین(ع) است). زنان بلند مرتبتی که پس از ازدواج، تصمیم به ماندن یا رفتن از نزد شویشان به عهده خودشان بوده است. زنی که پدر، جد و شویش در بدر بودند. زنی که هفت فرزندش در همراه رسول خدا(ص) در جنگها بودند. (و نمونه های دیگر از زنانی که به نوعی فرزندان یا شوهرانشان یا دیگر اقوامشان همراه پیامبر(ص) بودند).(4) وی فصل بلندی را به زنانی که به روایت واقدی، با پیامبر(ص) بیعت کردند، اختصاص داده است.(5) نیز فصلی به زنانی که بیش از سه شوهر کردند اختصاص یافته است.(6) فصلی هم به زنان نجیب اختصاص یافته است. محمد بن حبیب در همان عنوان آورده زنی نزد عرب نجیب است که سه فرزند پسرش از اشراف باشند. مثلاً فاطمه، دختر عمرو بن عائذ مادر ابوطالب، عبدالله و زبیر فرزندان عبدالمطلب. همینطور فاطمه بنت اسد، مادر طالب، عقیل، جعفر و علی.(7) محمد بن حبیب در المحبر و بویژه در المنمق بخشی را به معرفی کسانی از قریش اختصاص داده که مادرانشان غیر عرب یا غیر مسلمان بوده اند. مانند ابناء الحبشیات من قریش، ابناء السندیات، ابناء النبطیات، ابناء الیهودیات، ابناء النصرانیات.(8)

ابوالفرج اصفهانی، به جز آنچه در اغانی در باره زنان آورده، کتابی در دو مجلد با عنوان القیان داشته که اثری از آن در دست نیست. کتاب دیگر او الاماء الشواعر است که توسط جلیل العطیة تحقیق و به چاپ رسیده است. (بیروت، دارالنضال، 1404).

در بیشتر کتابهای ادبی مانند البیان و التبیین، العقد الفرید، نثرالدر و بهجة المجالس، بخشهایی به اخبار زنان اختصاص داده شده است. به عنوان نمونه، در مجلد چهارم کتاب نثرالدر، باب نخست به کلمات جالب و زیبای زنان معروف، مانند فاطمه(س)، زینب(س)، ام کلثوم دختر امام علی(ع)، عایشه، ام سلمه و شمار دیگر آمده است. باب دوم گزیده سخنان جالب زنان دیگر. باب هشتم و یازدهم نیز به اخبار زنان اختصاص یافته است.(9) باید توجه داشت که کمتر کتابی است که به اندازه اغانی مشتمل بر اخباری در باره زنان باشد.

ابن جوزی (م 597) بیشتر این قبیل اخبار را از کتابهای ادبی گرد آورد و در کتابی با نام اخبار النساء تدوین کرد.

جلال الدین سیوطی(م 911) هم آثاری مانند المستظرف من اخبار الجواری (تحقیق صلاح الدین المنجد، بیروت، 1963) و نزهة الجلساء فی اخبار النساء (تحقیق صلاح الدین المنجد، بیروت، 1958) نوشته است.

نام برخی از آثاری که در الفهرست ابن ندیم (م 380) آمده و به نحوی در باره زنان می باشد عبارت است از:

احکام النساء، اخبار النساء (دو عنوان)، کتاب ازواج النبی(ص) (سه عنوان)، اشعار النساء، امهات النبی(ص)، امهات الاولاد، امهات اعیان بنی عبدالمطلب، امهات السبعة من قریش، بغایا قریش فی الجاهلیة، من تشبه بالرجال من النساء، کتاب النساء (چهار عنوان)، النساء و الغزل، النساء و ما جاء فیهن من الخبر و محاسن ما قیل فیهن من الشعر و الکلام الحسن.

آثار مدائنی در باره زنان
علی بن محمد بن عبدالله بن ابی سیف مدائنی (135 ـ 228)(10) (از موالی سَمُرَة بن جندب) از مورخان مشهور قرن دوم و سوم هجری است. وی در اصل بصری است. مدتی در مدائن زندگی کرده و در نهایت در بغداد در گذشته است. دانش فراگیر وی که در عمر نسبتا طولانی نود و سه ساله اش در قالب صدها کتاب و رساله عرضه شده، موقعیت وی را در دانش تاریخ، بسیار برجسته کرده است. وی از نظر مذهبی، سنّی و برخلاف بسیاری از معاصران مورخش، مورد تأیید محدثان اهل سنت قرار گرفته است.(11) کمترین علاقه شیعی در وی یافت نشده و از این جهت،در میان مورخان شیعه، چندان محل اعتماد نیست.

شمار تألیفات وی بر اساس شمارش ابن ندیم 239 اثر شامل کتاب و رساله است. این در حالی است که در فهرستی که یاقوت از آثار وی داده، کتابهای دیگری نیز یاد شده که سر جمع تا 261 عدد می رسد. این حجم از تألیف، سبب شده تا برخی لقب شیخ الأخباریین را به مدائنی بدهند. عنوان اخباری در قرن دوم و سوم، به کسانی اطلاق می شود که کارشان فراهم آوردن اخبار تاریخی و ادبی و نَسَبی در موضوعات مختلف است.

از میان آثار مدائنی بیست و هفت عنوان مربوط به پیامبر (ص)، سی و یک عنوان در باره قریش و شخصیتهای برجسته قریش، سی و سه عنوان در باره اخبار زنان و مسأله ازدواج میان اشراف و امثال ذلک، هفت عنوان در باره اخبار خلفا، بیست و هفت عنوان در باره ایام العرب بعد از اسلام، سی و هفت عنوان در باره فتوحات، ده عنوان در باره اخبار عرب، سی و دو عنوان در باره اخبار شعراء و بقیه در موضوعات دیگر است.

در حالی که تنها، چند رساله کوچک از آثار مدائنی به طور مستقل بر جای مانده، اما مورخان بعدی، از آثار وی فراوان بهره برده و بنابراین حجم زیادی از اطلاعات او در سایر کتابها آمده است.

موضوع سخن ما در اینجا، توجه وی به اخبار زنان است. آنچه که در مرحله نخست باید به آن اشاره کرد این است که مدائنی از منظر قبیله ای به زن نگریسته و این زاویه دید در جامعه قبیله ای عربی، امری طبیعی است. در نظام قبیله ای، همه افراد دارای منزلت متفاوتی هستند. برخی در طبقه اشراف و برخی در طبقات پایین تر قرار می گیرند. درست همان طور که در میان قبایل، قبیله قریش از شرافت ویژه ای برخوردار بوده است. نکته دوم آنکه مسأله مدائنی در پرداختن به زنان، بیشتر از زاویه مسأله ازدواج و پیوندهای زناشویی است. به جز مسأله ازدواج، از دید ادبی و شعر و شاعری هم به قضیه توجه کرده که این نیز تناسب خاص خود را نسبت به محیط عربی آن روزگار دارد.

فهرست آثار مدائنی در باره زنان چنین است:(12)

1 ـ الصداق

2 ـ الولائم

3 ـ المناکح

4 ـ النواشز. این کتاب در دست عبدالقادر بغدادی (م 1093) صاحب خزانة الادب بوده و یک موردآن رادر کتابش(1/840) نقل کرده است.

5 ـ المعبرات (المغتریات!)

6 ـ المغنیات. به معنای زنان آوازه خوان. سه خبر از این کتاب را ازدی در تاریخ الموصل (صص 19 ـ 20) نقل کرده که در باره حبابه نامی است که از آن یزید بن عبدالملک بوده است.

7 ـ المردفات من قریش. این رساله در باره بیست و هشت زن قریشی است که پس از مرگ شویشان، ازدواجهای مکرر داشته اند. این رساله بر جای مانده و عبدالسلام هارون آن را به چاپ رسانده است. برخی از مشهورترین این زنان عبارتند از: ام کلثوم دختر امیرالمؤمنین(ع)، ام کلثوم دختر عقبة بن ابی معیط، عاتکه دختر زید بن عمرو بن نفیل، سکینه دختر امام حسین(ع) (ابتداء همسر عبدالله بن حسن بن علی(ع)، پس از آن همسر مصعب بن زبیر، سپس عبدالله بن عثمان بن حکیم بن حزام، و سپس اصبغ بن عبدالعزیز بن مروان که به اجبار عبدالملک بن مروان او را طلاق داد. آنگاه زید بن عمرو بن عثمان)؛ ام اسحاق دختر طلحه (ابتدا همسر حسین بن علی(ع)، بعد از آن همسر امام حسین(ع) و سپس همسر محمد بن عبدالله بن عبدالرحمن بن ابی بکر)؛ ربیحه دختر محمد بن علی بن عبدالله بن جعفر؛ اسماء بنت عمیس (ابتدا همسر جعفر بعد از آن همسر ابوبکر و پس از آن همسر امیرالمؤمنین(ع)) و شماری دیگر از زنان قریش.(13)

8 ـ مَنْ جَمَعَ بَیْنَ اُخْتَیْنِ وَ مَنْ تَزَوَّجَ اِبْنَة إمرأتِهِ. وَ مَنْ جَمَعَ اَکْثَرَ مِنْ اَرْبَعٍ. وَ مَنْ تَزَوَّجَ مَجُوسیةً. این رساله در باره موارد استثنایی است که در ازدواج ـ قاعدتا پیش از اسلام ـ رخ داده است. کسانی که دو خواهر را به زنی گرفته اند. کسانی که با ربیبه خود ازدواج کرده اند. کسانی که بیش از چهار زن گرفته اند و کسانی که زن مجوسی داشته اند.

9 ـ مَنْ کُرِهَ مُناکَحَتُهُ

10 ـ من میل عنها زوجها. کسانی که زنانشان از آنها روی گردان شد.

11 ـ مَنْ نُهِیَتْ عَنْ تزویج رجلٍ فزوّجته

12 ـ من تزوّج مِن الاشراف من کلب. اشرافی که زن از طایفه کلب گرفتند.

13 ـ مَنْ هَجاها زوجُها. کسانی که شوهرانشان هجوشان کردند.

14 ـ مَنْ شَکَتْ زوجَها او شکاها. کسانی که از شوهر خود شکایت کرده اند یا شوهرشان از آنان شکایت کرده است.

15 ـ مناقضات الشعراء و اخبار النساء

16 ـ من تزوج فی ثقیف من قریش. قریشیانی که زن از ثقیف گرفتند.

17 ـ الفاطمیات

18 ـ من وصف امرأة فأحسن. شاعرانی که زنی را وصف کردند و نیکو وصف کردند.

19 ـ الکلبیات

20 ـ العواتک

21 ـ مناکح الفرزدق

22 ـ البکر

23 ـ من تزوج من نساء الخلفاء. کسانی که با همسران خلفا ازدواج کرده اند.

24 ـ ازواج النبی(ص)

25 ـ مناکح زیاد و ولده و دعوته

بلاغات النساء و استفاده از آثار
مدائنی

از آثار جالبی که از قرون نخست برجای مانده، کتاب بلاغات النساء از احمد بن ابی طاهر طیفور(204 ـ 280) است. وی در این کتاب، از بسیاری از آثار پیش از خود که در زمینه «زن و ادب» بوده بهره برده و مطالبی در آن آورده است. به عنوان مثال، کتاب الوافدات من النساء علی معاویة از قرن سوم که مستقل به چاپ رسیده، در متن کتاب بلاغات آمده است.

از منابع اصلی ابن ابی طیفور، آثاری بوده که مدائنی در باره زنان نوشته است. وی در کتاب خود، روایات و اخبار فراوانی از مدائنی نقل کرده است. وی در این موارد، بدون آنکه از نام کتاب خاصی یاد کند، تنها با عبارت قال المدائنی یا عباراتی شبیه به آن، این مطالب را آورده است. چنین شیوه ای در آن روزگار مرسوم بوده است. طبری در کتاب تاریخ خود، از آثار مکتوب فراوانی نقل کرده اما تنها از مؤلف آنها یاد کرده و نام کتاب آنها را نیاورده است.

نمونه اخباری که ابن ابی طیفور از مدائنی نقل کرده و احتمال می رود که بخش عمده آنها از آثار مدائنی در باره زنان گرفته شده باشد:

خروج عائشه و سخن وی در باره قاتلان عثمان

ازدواج دختر ورد بن حارث

زنی که محللی او را گرفت و از طلاقش خودداری کرد.

سخن کنیزی با سلیمان بن عبدالملک

فاطمه دختر قاسم فرزندی برای سلیمان بن عبدالملک نیاورد

زن مغیرة بن شعبه

دخترعمران بن حطان حروری و زیبایی وی

ازدواج حجاج با دختر عبدالله بن جعفر و طلاق وی

ازدواج یزید بن هبیره والی عبدالملک بر یمامه با نواده قیس بن عاصم

عاتکه دختر یزید زن عبدالملک

خواستگاری مسلمة بن عبدالملک از دختر مهلب

اعتراض کنیزی بر هشام بن عبدالملک

زنی از خزرج که عبیدالله دو پایش را قطع کرد

از آثار جالبی که از قرون نخست بر جای مانده، کتاب بلاغات النساء از ابن ابی طیفور است. وی دراین کتاب،از بسیاری از آثار پیش از خود که در زمینه «زن و ادب» بوده بهره برده و مطالبی در آن آورده است.

زنی از مروانیان در کنار عبدالله بن علی بن عبدالله بن عباس

ولید بن عبدالملک با شصت و سه زن ازدواج کرد

مردی از قریش که به خاطر اخلاق بدش ازدواجهای زیادی کرد.

زنی از خوارج که به دستور عبیدالله بن زیاد کشته شد

سؤال عایشه از پیامبر(ص) که کجا بوده و نزد کدام یک از زنانش

ازدواج عبدالملک بن مروان با ام البهاء دختر عبدالله بن جعفر(14)

1 . رسائل الجاحظ «الرسائل الکلامیة»، صص 63 ـ 84 (تصحیح ابوملحم، بیروت، دار الهلال، 1987).

2 . همان، صص 91 ـ 102.

3 . همان، «الرسائل الادبیة»، صص 163 ـ 196.

4 . المحبر، صص 396 ـ 404.

5 . همان، صص 406 ـ 432.

6 . همان، صص 435 ـ 455.