مجله  معارف رضوی و رسانه  دو فصلنامه‌ معارف رضوی و رسانه 1 (بهار و تابستان 1391) 

نویسنده : جبارلوی شبستری، بهرام ؛ نوزاد دیزجی، نازیلا
بهرام جبارلوی شبستری[1]

نازیلا نوزاد دیزجی[2]

چکیده
حضرت ثامن الحجج، امام علی بن موسی الرضا علیه السلام همانند پیامبر اعظم حضرت محمد صلی الله علیه و آله و دیگر معصومان علیهم السلام، ملاک و معیار اخلاق شریف و آداب بلند هستند و نهی آنان، زیربنای شناخت رذایل اخلاقی و پلیدی هاست. مسائل مربوط به هنجارهای اخلاقی در حیطه ارتباط و معاشرت انسان ها با یکدیگر که اخلاق اجتماعی نامیده می شود و توجه و اهتمام به فضایل اخلاقی و پرهیز از رذایل اخلاقی در امور اجتماعی، از جمله مباحث اساسی در سیره نظری و عملی امام رضا علیه السلام به شمار می رود. با مرور سیره امام رضا علیه السلام که با استفاده از روش تحقیقِ اسنادی انجام پذیرفته است، هنجارهای اخلاقی با رویکرد ایجابی مانند صله رحم، خوش خُلقی، هم دلی، دوستی با مردم، یاری کردن دیگران، و فروتنی و صبر داشتن و همچنین هنجارهای اخلاقی با رویکرد اجتنابی، مانند دوری از بُخل، پرهیز از غرور و تکبر، دروغ گویی، دوری از خشم، حسد، حرص، پرهیز از تمنای منجر به پستی، آزار و اذیت دیگران، دوری از پیمان شکنی، عیب گویی و مشاجره را می توان مشاهده کرد و از پیام ها و آموزه های الهی آن، برای ارتباط مؤثر و معاشرت مطلوب با دیگران در حد توان پند و درس گرفت و برای سعادت دنیا و آخرت، به آنها پای بند بود.

مقدمه
مباحث و آموزه های اخلاقی در آیات قرآن کریم، سیره پیامبر اعظم حضرت محمد صلی الله علیه و آله و همچنین سیره معصومان علیهم السلام، از اهمیت و محوریت خاصی برخوردار است، به گونه ای که اخلاق نیکو را می توان واژه کلیدی در روش شناسی سیره حضرت محمد صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام به شمار آورد. (کاجی، 1387: 1؛ رحمدل، 1381: 304)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «من برانگیخته شده ام تا مکارم اخلاق را کامل کنم».[3] (مطهری، 1376: 161)

حضرت علی علیه السلام نیز می فرماید:

ای مردم! چون خدای تبارک و تعالی خلقش را آفرید، خواست که آنان بر آداب بلند و اخلاق شریف باشند و دانست که آنان چنین نمی شوند، مگر خود آن چه را به سود و زیان آنان است، به آنان بشناسد و تعریف و شناساندن خوبی ها و بدی ها جز با امر و نهی به وسیله پیامبران ممکن نیست. (طبرسی، ج1: 207)

حضرت امام رضا علیه السلام نیز می فرماید: «از بد اخلاقی بپرهیزید؛ زیرا بد اخلاق بدون تردید در آتش است». (ابن بابویه، 1373: ج1: 34)

انسان می تواند چندین نوع ارتباط داشته باشد، مانند ارتباط با خداوند متعال، ارتباط با خود و ارتباط با دیگر انسان ها. قلمرو اخلاق نیز شامل حیطه های خاصی مانند اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی و اخلاق الهی (در مقام بندگی کردن) است. در این میان، محور اصلی مباحث اخلاق اجتماعی به چگونگی عمل یک فرد در ارتباط و معاشرت با دیگران مربوط می شود و به عبارتی، بر اساس زندگی اجتماعی پدید می آید. (دبیری، 1390: [4]؛ سینگر، 1390: 6)

بازخوانی هنجارهای اخلاقی مورد تأکید در سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام، در حیطه های گوناگون اخلاقی و ارتباطی انسان ها به ویژه در حیطه اخلاق اجتماعی، تنها مصادیق تمام و کمالی است که شمول[5] زمانی و جهانی نیز دارد. در همین راستا، این نوشته نیز می کوشد به این پرسش پاسخ دهد که در سیره حضرت ثامن الحجج امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، بر چه هنجارها و به عبارتی چه باید و نبایدهایی تأکید شده است؛ بایدها و نبایدهایی که هر انسان به عنوان آموزه های ارتباط و معاشرت با دیگران و در حیطه ارتباطات اجتماعی خود، باید به برخی از آنها توجه کند و نسبت به آنها اهتمام داشته باشد (اخلاق ایجابی) یا از برخی از آنها پرهیز کند (اخلاق اجتنابی).

1. مواد و روش ها
در این مطالعه از روش تحقیقِ اسنادی استفاده شده است. همچنین برای پاسخ گویی به پرسش مورد نظر، به محتوای منابع مرتبط با موضوع تحقیق، در قالب کتاب ها، پایان نامه های دوره های تحصیلات تکمیلی و مقالات علمی انتشار یافته و در دسترس، مراجعه و به شیوه فیش برداری در چارچوب بحث و بررسی، از آنها استفاده شده است.[6]

2. مفهوم شناسی
واژه هنجار (Norm) در لاتین به معنای «گونیا» است و بیانگر قانون، قاعده یا مثالی است که بدان رجوع می شود و ما به وسیله آن، اعمال خود و دیگران را از نظر فکری، ارزش یابی و کنترل می کنیم. همچنین مفهوم ارزش (Value) با هنجار، ارتباط نزدیکی دارد و در بسیاری موارد به همراه هم و گاهی نیز به جای یکدیگر به کار می رود. ازاین رو، بسیاری از موارد بیان شده درباره هنجارها، درباره ارزش ها نیز صدق می کند، اما شاید بتوان وجه تمایز این دو را این گونه بیان کرد که ارزش، مفهومی فلسفی است و در مرحله نظر قرار دارد، در حالی که هنجار، دارای مفهومی کاربردی تر است و در مرحله عمل قرار دارد. (بیرو،[7] 1380: 248؛ کوپر،[8] 1985: 560؛ آشنا و رضی، 1376: 208  210)

هنجارهای اخلاقی در امور اجتماعی، سلسله قضایای انشایی، دستوری و قاعده ای به شمار می روند که با گذشت زمان، در جامعه رشد و تکوین یافته و الزام آنها در درون آدمی به عنوان عضوی از جامعه شکل گرفته، کارکرد دارد و اثرگذار است. همچنین عمدتاً هنجارهای اخلاقی منشأ دینی و مذهبی دارند که از سوی مراجع دینی و مذهبی پی گیری و نظارت می شوند. (آراسته خو، 1370: 553؛ آشنا و رضی، 1376: 210)

برای نمونه، بررسی های جان کی. سیمونز[9] نشان می دهد همیشه بین ارزش های مذهبی با هنجارهای اخلاقی رابطه تنگاتنگی وجود دارد. به عبارتی، باورهای مذهبی،[10]  رفتارهای انسانی[11] را شکل می دهند؛ زیرا بر اساس قاعده عوامل تعیین کننده رفتار انسانی (B+B=B)،[12] بروز هر رفتاری از تجمیع باورها و افرادی که به آن باورها ایمان و اعتقاد عملی دارند، شکل می یابد. (دی نر،[13] 1997: 46)

به دلیل اینکه سیره حضرت امام رضا علیه السلام، همانند پیامبر اعظم، حضرت محمد صلی الله علیه و آله و دیگر معصومان علیهم السلام، ملاک و معیار اخلاق شریف و آداب بلند بوده و نهی آنها زیربنای شناخت رذایل اخلاقی و پلیدی هاست، در ادامه، برخی هنجارهای اخلاقی ایجابی و اجتنابی در سیره حضرت ثامن الحجج امام علی بن موسی الرضا علیه السلام و در حیطه اخلاق اجتماعی، بیان می شود.

الف) هنجارهای اخلاقی در امور اجتماعی با رویکرد ایجابی
یک  صله رحم  

دو  خوش خُلقی

سه  هم دلی کردن        

چهار  دوستی با مردم    

پنج  یاری کردن دیگران (ترجیح راحت دیگران بر زحمت خویش)

شش  تواضع و فروتنی کردن        

هفت  صبر داشتن          

یک  صله رحم
صله رحم، یکی از فضایل اخلاقی به شمار می رود که در سیره حضرت امام رضا علیه السلام جایگاه ویژه ای دارد. ازاین رو، توجه و اهتمام به آن، هنجار اخلاقی محسوب می شود و همگان در ارتباط و معاشرت با خویشاوندان باید به آن پای بند باشند. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید: «هر که صله رحم نکند، تقوای الهی را رعایت نکرده است.» (ابن بابویه، 1373: ج2: 234) یا در جایی دیگر فرمود: «پیوند خویشاوندی را برقرار کنید، گرچه با جرعه آبی باشد و بهترین پیوند خویشاوندی، خودداری از آزار دادن خویشاوندان است». (حرّانی، 1382: 469)

دو  خوش خُلقی
توجه و اهتمام به فضایل اخلاقی به عنوان یکی دیگر از هنجارهای اخلاقی مورد تأکید در سیره رضوی محسوب می گردد که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران باید به آن پای بند باشد. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید: «با مردم، با روی خوش [همراهی کن ]. » (مجلسی، 1371: ج 78: 356) ایشان در جای دیگری نیز فرموده است: «نیکوترین مردم از نظر ایمان، خوش خُلق ترین و بالطف ترین آنها نسبت به اهل خویش است». (ابن بابویه، 1373: ج2: 38)

سه  هم دلی کردن
هم دلی (Empathy) به توانایی افراد برای درک احساسات دیگران و مشارکت در آن گفته می شود. همچنین ارتباط میان فردی همچون شکل های دیگر رفتار انسان ها، در دو حد نهایی بسیار اثربخش و غیر اثربخش مطرح می شود. ازاین رو، هم دلی، یکی از ویژگی هایی است که به شکل معنا داری بر اثربخشی ارتباط میان فردی اثر دارد. (فرهنگی، 1389: 112؛ کومار،[14] 1998: 166)

هم دلی یکی از فضایل اخلاقی مهم در سیره حضرت امام رضا علیه السلام است. ازاین رو، توجه و اهتمام به آن، هنجار اخلاقی محسوب می شود که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. چنان که امام رضا علیه السلام می فرماید: «هر کس گره از کار مؤمنی بگشاید، خداوند در روز قیامت دلی شاد، ارزانی اش کند.» (ابن بابویه، 1373: ج1: 643) و ایشان در جایی دیگر فرموده است: «هر کس اندوه و مشکلی را از مؤمنی برطرف نماید، خداوند در روز قیامت اندوه را از قلبش برطرف سازد». (کلینی رازی، 1412: ج3: 268)

چهار  دوستی با مردم
انسان موجودی مدنی الطبع است. بنابراین، از تنهایی گریزان و به سوی جامعه گرایش دارد. انسان ها در تعامل با یکدیگر می توانند به نیازهای گسترده، متنوع و پیچیده خود پاسخ دهند. (شرفی، 1389: 6567)

دوستی با مردم یکی از فضایل اخلاقی مهم در سیره حضرت امام رضا علیه السلام است. ازاین رو، توجه و اهتمام به آن، هنجار اخلاقی به شمار می آید که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. چنان که امام رضا علیه السلام می فرماید: «دوستی با مردم، نیمی از خرد است.» (حرّانی، 1382: ۴۴3) و «به دیدن یکدیگر بروید تا یکدیگر را دوست داشته باشید». (مجلسی، 1371: ج78: 347)

ایشان، «زیادی دوستان» را یکی از خوشی های دنیا دانسته اند، (همان: 152) البته با این شرط که این دوست یا دوستان، نادان نباشند، وگرنه پیوسته در عذاب خواهیم بود. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید: «کسی که با نادان دوست باشد، پیوسته در عذاب است.» (جلالی حسینی، 1418: ج1: 302)

پنج  یاری کردن دیگران (ترجیح راحت دیگران بر زحمت خویش)
یاری کردن دیگران و ترجیح راحت دیگران بر زحمت خویش، یکی از فضایل اخلاقی ارزش مند در سیره حضرت امام رضا علیه السلام است. ازاین رو، توجه و اهتمام به آن، هنجار اخلاقی به شمار می رود که باید هر انسانی به آن توجه داشته باشد. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید: «به راستی که بدترین مردم کسی است که یاری اش را [از مردم] باز دارد». (حرانی، 1382: ۴۴۸)

امام رضا علیه السلام در جایی دیگر می فرماید: «یاری تو به ناتوان از بهترینِ صدقه هاست». (همان: 446)

یا فرموده است: «احسان و اطعام به مردم، دادرسی از ستم دیده و رسیدگی به حاجت مندان از بالاترین صفات پسندیده است ». (مجلسی، ج78: 357)

شش  تواضع و فروتنی کردن
تواضع به این معناست که انسان خود را در جایگاهی قرار دهد که پایین تر از موقعیت اجتماعی اوست. تواضع در برابر خودبینی است که سبب می شود انسان خود را برتر از دیگران بداند، مردم را به چشم حقارت بنگرد و خود را دانای کل بپندارد. (پایگاه حوزه، 1389: 1 - 2)

تواضع، یکی از فضایل اخلاقی مهم در سیره حضرت امام رضا علیه السلام است. ازاین رو، توجه و اهتمام به آن، هنجار اخلاقی محسوب می شود که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. امام رضا علیه السلام در تبیین این موضوع می فرماید: «تواضع این است که آن چه را می خواهی مردم به تو بدهند، به مردم بدهی. » (کلینی رازی، 1412: ج3: 189) و «آنچه را دوست می داری مردم به تو عطا کنند، تو به مردم عطا کنی». (همان: 289)

همچنین حضرت امام رضا علیه السلام در ادامه درباره مراتب و درجاتِ انسان متواضع می فرماید:

تواضع و فروتنی مراتبی دارد؛ مرتبه ای از آن این است که انسان موقعیت خود را بشناسد و بیش از آن چه شایستگی آن را دارد، از کسی متوقّع نباشد و با مردم به گونه ای معاشرت و رفتار کند که دوست دارد با او آن گونه رفتار شود و اگر کسی به او بدی کرد، در مقابل خوبی کند، خشم خود را فرو خورد و گذشت پیشه کند و اهل احسان و نیکی باشد. (مجلسی، 1371: ج 78: 355)

هفت - صبر داشتن
صبر یکی از فضایل اخلاقی در سیره حضرت امام رضا علیه السلام است. ازاین رو، توجه و اهتمام به آن، هنجار اخلاقی محسوب می شود که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. حضرت امام رضا علیه السلام در تبیین این موضوع می فرماید: «هیچ بنده ای حقیقت ایمانش را کامل نمی کند، مگر اینکه در او سه خصلت باشد:. .. و شکیبایی در مصیبت ها و بلاها». (مجلسی، 1371: ج78: 339)

یا فرموده است:

مؤمن، مؤمن واقعی نیست، مگر آنکه سه خصلت در او باشد: سنتی از پروردگارش و سنتی از پیامبرش و سنتی از امامش، اما سنت امامش، صبرکردن در زمان تنگ دستی و پریشان حالی است. (کلینی رازی، 1412: ج۳: ۳۳۹)

امام رضا علیه السلام در جایی دیگر یکی از ویژگی های بهترین بندگان خداوند متعال را این گونه معرفی می کند: «آنان هرگاه بلا ببینند، صبر می کنند». (حرّانی، 1382: ۴۴۵)

ب) هنجارهای اخلاقی در امور اجتماعی با رویکرد اجتنابی
یک  دوری از بُخل          

دو  پرهیز از غرور و تکبر  

سه  پرهیز از دروغ گویی

چهار  پرهیز از خشم      

پنج  پرهیز از حسد        

شش  پرهیز از تمنای منجر به پستی        

هفت  پرهیز از آزار دادن دیگران    

هشت  پرهیز از پیمان شکنی      

نه  اجتناب از عیب گویی

ده  پرهیز از مشاجره      

یک  دوری از بُخل
بُخل[15] یکی از رذایل اخلاقی مهم در سیره حضرت امام رضا علیه السلام است. ازاین رو، پرهیز از آن، هنجار اخلاقی محسوب می شود که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. امام رضا علیه السلام می فرماید: «از بُخل برحذر باشید؛ چرا که بُخل آفتی است که در هیچ انسان آزاده و مؤمنی نمی باشد.» (مجلسی، 1371: ج75: 364) و «خلاف ایمان است.» (همان) و «انسان را رسوا و بی آبرو می کند». (همان، ج78: 357)

همچنین امام رضا علیه السلام تأکید می کند: «انسان بخیل از خدا، بهشت و مردم دور و به آتش دوزخ نزدیک است.» (مجلسی، ج68: 356) و «او را آسایشی نیست ». (حرّانی، 1382: 473)

دو  پرهیز از غرور و تکبر
غرور[16] و تکبر،[17] از نگاه امام رضا علیه السلام امری ناپسند و غیر اخلاقی محسوب می شود، به گونه ای که امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید: «هیچ چیزی زیان بارتر از خودپسندی نیست. » (مجلسی، 1371: ج 78: 348) یا فرموده است: «آن که خودرأی باشد، خود را به هلاکت افکنده است». (ابن بابویه، 1373: ج2: 54)

امام رضا علیه السلام در جایی دیگر فرموده است:

هر کس با مسلمانی فقیر رو به رو شود و به او سلامی کند که با سلامی که به ثروتمند می کند متفاوت باشد؛ روز قیامت، خداوند عز و جل را دیدار کند، در حالی که خدا از او خشمگین است. (همان)

سه  پرهیز از دروغ گویی
بر اساس سیره امام رضا علیه السلام، دروغ گویی[18] یکی از رذایل اخلاقی به شمار می رود. ازاین رو، پرهیز از آن، هنجار اخلاقی محسوب می شود که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید:

مردی نزد سرور ما رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: «به من اخلاقی بیاموزید که خیر دنیا و آخرت در آن جمع باشد»، حضرت فرمود: دروغ نگو». (مجلسی، 1371: 354)

ایشان در جایی دیگر می فرماید: «دروغ گو را مروت و مردانگی نیست ». (حرّانی، 1382: 473)

چهار  پرهیز از خشم
از دیدگاه امام رضا علیه السلام خشم بی دلیل نیز یکی از رذایل اخلاقی است. ازاین رو، پرهیز از آن هنجار اخلاقی محسوب می شود که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید: «مؤمن هرگاه خشمگین شود، خشمش او را از مسیر حق منحرف نمی سازد.» (مجلسی، 1371: ج75: 352) یا فرموده است: «وقتی آشکارا حرف حق می شنوید، خشمگین نشوید». (همان: ج 78: 347)

امام رضا علیه السلام یکی از ویژگی های بهترین بندگان خداوند متعال را این گونه معرفی می کند: «آنان هرگاه خشمگین شوند، درگذرند». (حرّانی، 1382: ۴۴۵)

پنج  پرهیز از حسد
حسد[19] یکی از رذایل اخلاقی در سیره حضرت امام رضا علیه السلام است. ازاین رو، پرهیز از آن، هنجار اخلاقی به شمار می رود که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. امام رضا علیه السلام می فرماید: «از حسادت بپرهیز که امت های گذشته را نابود کرد.»[20] (مجلسی، 1371: ج 78: 346) و «حسود را خوشی و لذتی نیست ». (حرّانی، 1382: 473)

شش  پرهیز از تمنای منجر به پستی
زمانی که درخواست های انسان از دیگران، افزایش می یابد، روابط انسانی تهدید می شود و چه بسا دیگران با نگاهی حقارت آمیز به چنین فردی بنگرند. (شرفی، 1389: 58) تمنای منجر به پستی یکی از رذایل اخلاقی در سیره حضرت امام رضا علیه السلام به شمار می رود. ازاین رو، پرهیز از آن، هنجار اخلاقی محسوب می شود که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. امام رضا علیه السلام می فرماید: «خداوند از خواهش بسیار [از دیگران]، نفرت دارد.» (جلالی حسینی، 1418: ج1: 285) ایشان در جایی دیگر فرموده است: «به درستی که خداوند،. .. پرخواهشی را دشمن می دارد.» (حرانی، ۴۴3) امام رضا علیه السلام می فرماید: «دست نیاز به سوی دیگران بردن، کلید فقر و تنگ دستی است». (مجلسی، 1371: ج93: 157)

هفت  پرهیز از آزار دادن دیگران
آزار دادن دیگران، یکی از رذایل اخلاقی در سیره حضرت امام رضا علیه السلام است. ازاین رو، پرهیز از آن، هنجار اخلاقی محسوب می شود که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. امام رضا علیه السلام می فرماید: «هیچ خویشتن داری ای سودمندتر از... پرهیز از آزار مؤمنان نیست.» (صالحی نجف آبادی، 1381: 356) امام رضا علیه السلام در جایی دیگر فرموده است: «از ما نیست کسی که همسایه اش از شر او در امان نباشد». (ابن بابویه، 1373: ج2: 24)

هشت  پرهیز از پیمان شکنی
در سیره حضرت امام رضا علیه السلام، پیمان شکنی یکی از رذایل اخلاقی به شمار می آید. ازاین رو، پرهیز از آن، هنجار اخلاقی محسوب می شود که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. امام رضا علیه السلام می فرماید: «آدمی نمی تواند با پیمان شکنی از گرداب های گرفتاری رهایی یابد». (مجلسی، 1371: ج۷۸: ۳۴۹)

نه - اجتناب از عیب گویی
عیب جویی[21] و عیب گویی دیگران نیز یکی از رذایل اخلاقی در سیره حضرت امام رضا علیه السلام به شمار می رود. ازاین رو، پرهیز از آن، هنجار اخلاقی محسوب می شود که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. امام رضا علیه السلام می فرماید: «هر که کار زشت دیگران را برملا کند، خوار می گردد و هر که آن را بپوشاند، خدایش می آمرزد.» (محمدی ری شهری، ج2: 988) یا فرموده است: «آشکارکننده کار بد، سرافکنده است و پنهان کننده کار بد، آمرزیده است ». (کلینی رازی، 1412: ج 4: 160)

ده  پرهیز از مشاجره
مشاجره[22] با دیگران یکی از رذایل اخلاقی در سیره حضرت امام رضا علیه السلام به شمار می رود. ازاین رو، پرهیز از آن، هنجار اخلاقی محسوب می شود که هر انسانی در ارتباط و معاشرت با دیگران، باید به آن پای بند باشد. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید: «از مشاجره با مردم بپرهیزید؛ زیرا مشاجره، عیوب نهفته را آشکار می سازد و عزت را از بین می برد». (جلالی حسینی، 1418: ج1: 274)

یا در جایی دیگر می فرماید:

مؤمن، مؤمن واقعی نیست مگر آن که سه خصلت در او باشد:سنتی از پروردگارش وسنتی از پیامبرش و سنتی از امامش...؛ اما سنت پیغمبرش، مدارا و نرم رفتاری با مردم است. (حرّانی، 1382: 442)

نتیجه گیری
مسائل مربوط به هنجارهای اخلاقی در زمینه ارتباط و معاشرت انسان ها با یکدیگر، اخلاق اجتماعی نامیده می شود. همچنین تأکید بر توجه و اهتمام به فضایل اخلاقی (اخلاق ایجابی) و پرهیز از رذایل اخلاقی (اخلاق اجتنابی) در امور اجتماعی، از مباحث اساسی در سیره نظری و عملی حضرت ثامن الحجج، امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، پیامبر اعظم، حضرت محمد صلی الله علیه و آله و دیگر معصومان علیهم السلام به شمار می رود. با بررسی توصیفی سیره امام رضا علیه السلام، هنجارهای اخلاقی با رویکرد ایجابی، مانند صله رحم، خوش خُلقی، هم دلی کردن، دوستی با مردم، یاری کردن دیگران (ترجیح راحت دیگران بر زحمت خویش)، فروتنی کردن و صبر داشتن و هنجارهای اخلاقی با رویکرد اجتنابی مانند دوری از بُخل، پرهیز از غرور و دروغ گویی، پرهیز از خشم، حسد، حرص، دوری از تمنای منجر به پستی، پرهیز از آزار دادن دیگران، پیمان شکنی، عیب گویی و مشاجره را می توان مشاهده کرد.

امید است که امتِ اسلامی، به ویژه آنانی که به امام علی بن موسی الرضا علیه السلام اظهار ارادت می کنند، از پیام ها و آموزه های سیره امام رضا علیه السلام در حد توان، درس بگیرند و در عمل نیز پای بند باشند و سعادت دنیا و آخرت شان را از درگاه خداوند متعال مسئلت کنند.

منابع
الف) کتاب        

ب) مقاله          

ج) پایگاه اینترنتی          

د) لاتین

الف) کتاب
آراس‍ت‍ه خ‍و، م‍ح‍م‍د. 1370. ن‍ق‍د و ن‍گ‍رشی ب‍ر ف‍ره‍ن‍گ اصطلاحات علمی  اجتماعی. ت‍ه‍ران: گ‍س‍ت‍ره.

ب‍ی‍رو، آلن. 1380. ف‍ره‍ن‍گ ع‍ل‍وم اج‍ت‍م‍اعی (انگلیسی  فرانسه  فارسی). ت‍رج‍م‍ه: ب‍اق‍ر ساروخانی. تهران: کیهان.

حاجی ترخانی، مهرناز. 1386. قرآن و هنجارهای اجتماعی اخلاقی (پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته الهیات و معارف اسلامی  گرایش علوم قرآن و حدیث). تهران: دانشگاه تهران.

سیاحت اسفندیاری، عابدین. 1389. درس های اخلاقی از نهج البلاغه. تهران: ناجی نشر.

شرفی، محمدرضا. 1389. مهارت های زندگی در سیره رضوی. مشهد: آستان قدس رضوی.

فرهنگی، علی اکبر. 1389. ارتباطات انسانی ( جلد 1). تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.

کریمی، یوسف. 1389. روان شناسی اجتماعی (نظریه ها، مفاهیم و کاربردها). تهران: ارسباران.

مطهری، مرتضی. 1376. سیری در سیره نبوی. قم: صدرا.

معین، محمد. 1371. فرهنگ فارسی (شش جلدی). تهران: امیرکبیر.

ب) مقاله
آشنا، حسام الدین و حسین رضی. 1376. «بازنگری نظریه های هنجاری رسانه ها و ارائه دیدگاهی اسلامی». فصل نامه پژوهشی دانشگاه امام صادق علیه السلام. 8(4). 207  246.

رحمدل، غلام رضا. 1381. «اخلاق اجتماعی در مثنوی معنوی». فصل نامه پژوهش نامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی. (33). 303  322.

ج) پایگاه اینترنتی
پایگاه اطلاع رسانی حوزه نت. 1389. تعریف تواضع. در:

http://www.hawzah.net/Hawzah/Articles/Articles.aspx?LanguageID=1&id=91856.

پایگاه اطلاع رسانی حوزه نت. 1390. زندگی در پرتو اخلاق. در:

http://www.hawzah.net/Hawzah/Books/BookView.aspx?LanguageID=1&BookId=45325&BookArticleID=34654.

جواهری، محمد رضا. 1390. بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله برای اتمام و اکمال مکارم اخلاقی. در:. http://profdoc.um.ac.ir/articles/a/1014498.doc

حسنی، علی اکبر. 1376. سیری کوتاه در بازشناسی منابع تاریخی و حدیثی اسلام (1). در:

http://www.hawzah.net/per/magazine/mi/7601/MI00110.ASP.

حسینی، سید محمد. 1390. فلسفه اخلاق. در:

http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=27344.

دبیری، احمد. 1390. تعریف اخلاق. در:

http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=34455.

سازمان اوقاف و امور خیریه کشور. 1390. احادیث امام رضا علیه السلام. پرتال راسخون. در:. http://www.rasekhoon.net/hadis/category-2440-24.aspx

سینگر، مارکوس جی. 1390. فرا اخلاق چیست؟ نگرشی کلی به فلسفه اخلاق؛ مسائل، دیدگاه ها و رشته ها. ترجمه: حمید شهریاری. پایگاه تبیان. به نقل از: فصل نامه معرفت. (15). در:

http://www.tebyan.net/religion_thoughts/articles/miscellaneous/2011/3/19/156973.html.

شبکه قرآن و معارف سیما. 1390. چهل حدیث امام رضا علیه السلام. در:

http://www.imamrezatv.ir/sn/pages/id/497.

کاجی، حسین. 1387. فلسفه اخلاق. در:

http://www.hamshahrionline.ir/news-53232.aspx.

کوشا، محمدعلی. 1387. پرتوی از سیره و سیمای امام رضا علیه السلام. در:

http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=102834&ParentID=0&BookID=102613&MetaDataID=2237&Volume=1&PageIndex=0&PersonalID=0&NavigateMode=&Content.

مدیر شانه چی، کاظم. 1387. چهل حدیث از حضرت رضا علیه السلام. در:

http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=102834&ParentID=0&BookID=15213&MetaDataID=10779&Volume=1&PageIndex=0&PersonalID=0&NavigateMode=AdvanceSearch&Content.

د) لاتین
Diener, Paul W(1997) Religion and morality: an introduction, Kentucky, Westminster John Knox Press, First Edition,1998.

Kumar, Arvind, Encyclopedia of Human Rights, Violence and Non-violence, New Delhi, Anmol Publications PVT. LTD, First Edition.

Kuper, Adam and Jessica Kuper(1985). The Social Science Encyclopedia, London, Routledge, First edition.

پی نوشت ها:

[1] کارشناس ارشد علوم ارتباطات اجتماعی. دانشکده صدا و سیما (b_shabestari@yahoo.com).

[2] کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه آزاد اسلامی تبریز.

[3] یا «من تنها برای تکمیل فضایل اخلاقی مبعوث شده ام».

[4] Communication.

[5] Social Ethics.

[6] ارزش های اخلاق مذهبی غالباً مطلقند؛ یعنی تابع زمان و مکان نمی باشند. بدین ترتیب، اگر همه مردم جامعه ای یا اکثریت افراد جامعه ای به مجاز بودن یک امر غیراخلاقی از نظر مذهب رأی بدهند، باز هم مذهب آن را غیراخلاقی خواهد دانست. (کریمی، 1389: 197 و 203) احادیثی که در این نوشته به آنها استناد شده است، با استفاده از آثار علمی انتشار یافته از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه کشور، 1390؛ شبکه قرآن و معارف سیما، 1390؛ کوشا، 1387؛ مدیر شانه چی، 1387، تنظیم شده است.

[7] Alain Birou.

[8] Adam Kuper and Jessica Kuper.

[9] John K. Simmons.

[10] Religious Beliefs.

[11] Human Behavior.

[12] Beliefs + Believers = Behavior / (B+B=B).

[13] Paul W. Diener.

[14] Arvind Kumar.

[15] تنگ چشمی، گرسنه چشمی، خسیسی و...، مقابل کرم، بخشش و سخاوت. (معین، 1371: ج1: 478)

[16] به خود بالیدن، فریب دادن و تکبر. (معین، 1371: ج2: 2406)

[17] خود را بزرگ پنداشتن و.... (همان: ج1: 1125)

[18] عمل دروغ گو، سخن ناراست گفتن، خلاف حقیقت گفتن و...، مقابل راست گفتن. (همان: ج2: 1516 و 1517)

[19] زوال نعمت کسی را خواستن، بدخواهی و.... (همان: ج1: 1355)

[20] از حرص و حسادت بپرهیز که این دو، امت های گذشته را نابود کرد و بخیل نباش که هیچ مؤمن و آزاده ای به آفت بخل مبتلا نمی شود. بخل مغایر با ایمان است.

[21] تفحص معایب دیگران و.... (همان: ج2: 2368)

[22] با یکدیگر نزاع کردن، گفت وگوی همراه با پرخاش، ستیزیدن و.... (همان: ج3: 4126)