مجله  فرهنگ زیارت  مهر ماه سال 1388 شماره سه 

مقدمه
زیارت برای بشر، موضوعی فطری و درونی است که به طور طبیعی در زندگی وی ظهور و بروز مییابد. انسان با زیارت، دیداری مشتاقانه و آمیخته با احترام نسبت به پیشوایان دینی و رجال خدمت گزار سیاسی و اجتماعی، انجام داده و زیارت را نوعی بزرگداشت آنان می داند.

بشر در طول تاریخ همواره به بزرگان خود در زمان حیات آنان احترام و ارج نهاده و پس از مرگ نیز، با آداب ویژهای به زیارتشان پرداخته است. از این رو، موضوع زیارت یک موضوع همگانی و فطری است که نه تنها در میان مسلمانان، بلکه در زندگی تمام پیروان مذاهب و حتی همۀ ملتها، به شکلهای گوناگون رواج داشته و دارد.

زیارت نشانۀ تکریم انسانهای برجسته و صاحبان کمال و خدمت گزاران بشریت در طول تاریخ است، و همین علاقه و محبت، سبب ساختن معابد و زیارتگاه ها در سراسر جهان شده است.

سنّت مسلمانان بر زیارت قبور نزدیکان، آشنایان، دوستان، بندگان صالح خدا، علما و اولیای الهی از صدر اسلام تاکنون استمرار داشته و به ویژه در شب های جمعه چشم گیرتر است. کمتر کسی است که به این روش و سنّت حسنه توجه نداشته باشد.

از سوی دیگر، آرزوی زیارت حرم پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) در دل هر مسلمانی موج میزند؛ چرا که در زیارت آن بزرگان زیباترین جلوههای ارتباط و انس با پیامبر و دودمان پاکش را می یابند. به همین دلیل است که با تحمل مشقتها و سختیهای فراوان در زمان های گذشته، این راه را طی کرده و به سعادت بزرگی نائل شدهاند. زائران در آن مراقد نورانی به راز و نیاز با خداوند پرداخته و این مکان ها را باغی از باغ های بهشت دانسته، از خداوند برآورده شدن حاجتهای خویش را خواسته و امید به استجابت دعاها و شفاعت آن بزرگواران دارند.

با توجه به این که زیارت در سیرۀ مسلمانان به شکل برجسته تر و با آداب ویژه ای مورد توجه است، در این مقاله به «عوامل رویکرد مسلمانان به زیارت» میپردازیم.

زیارت از دیدگاه عقل
بیشک حس کمال طلبی و خداجویی، یکی از حواس اصیل و پایدار در وجود آدمی است. عقل و دل انسان، وی را به سوی سرچشمۀ هستی و کمال مطلق میکشاند. از این رو، هر کردار، رفتار و اندیشهای که انسان را در مسیر کمال یاری بخشد و در رسیدن به سرمنزل مقصود و پیمودن مراحل سیر و سلوک معنوی مدد رساند و مایۀ نزدیکی او به درگاه الهی باشد، مطلوب و پسندیده است.

«زیارت» موضوعی است که اگر با آداب و شرایط آن و همراه با آگاهی و معرفت نسبت به پیامبر (صلی الله علیه و آله) یا وصی او انجام گیرد، نتایج ارزنده و سازندهای خواهد داشت، که ره توشۀ رشد و بالندگی انسان زائر خواهد بود. زیارت، کارکردهای گوناگونی را موجب می شود؛ مانند: کارکرد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی که در جای خود باید مورد بحث قرار گیرد.

خلاصه میتوان گفت: زیارت اگر توأم با معرفت باشد، زینت بخش زندگی انسان است و جامۀ پارسایی را بر دل پوشانده، آدمی را به محبوب حقیقی رهنمون میشود. بنابراین، مقبول و مطلوب بودن زیارت از نظر عقل، یک واقعیت روشن و آشکار است و این امر، عاملی مهم برای پرداختن به موضوع زیارت به شمار میآید.

زیارت از منظر شرع
١- قرآن کریم
در مشروع بودن زیارت از دیدگاه قرآن کریم به برخی از آیات استدلال شده که به دو نمونه از آنها اشاره میکنیم:

«وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآءُوک فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا»

«واگر ایشان هنگامی که به خود ستم کردند، به نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می نمودند و پیامبر هم برای آنان استغفار می نمود، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند» [1]

این آیه پرجاذبهترین آیهای است که امت مسلمان را به زیارت مرقد نورانی پیامبر بزرگوار اسلام (ص) دعوت نموده و عالمان شیعه و سنی به آن تمسک کردهاند.

نورالدین سمهودی از عبدالوهاب سبکی نقل میکند که آیه یاد شده، بر آمدن به محضر رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) و استغفار نزد وی سفارش نموده، تا آن حضرت نیز برای ایشان استغفار نماید و این مرتبهای است که با وفات آن حضرت قطع نمی شود؛ زیرا پس از رحلت نیز، هنگامی که اعمال امت بر وی عرضه میشود، برای آنان استغفار می کند!

وی گوید:

دانشمندان از این آیه چنین فهمیدهاند که شامل زمان حیات و ممات می شود و مستحب دانسته اند که هر کس نزد قبر آن حضرت آمد، آن را تلاوت نموده و از خدای متعال طلب آمرزش نماید.[2]

ابن کثیر در تفسیرش گوید: خدای متعال با این آیه عصیانگران و گنه کاران را ارشاد می کند که هرگاه از آنان نافرمانی و خطایی سر زد، به نزد قبر رسولش آمده ودر آن مکان از پیشگاه خداوند طلب آمرزش نمایند و از محضر آن بزرگوار بخواهند که برای شان استغفار کند. وقتی چنین کنند، خداوند توبه آنان را پذیرفته و آنها را مورد رحمت و آمرزش خویش قرار خواهد داد. بدین سبب در پایان آیه فرموده است که «خدا را توبه پذیر و مهربان خواهند یافت».

آن گاه می گوید: گروهی این حکایت مشهور را نقل کردهاند:

عن العتبی، قال: کنت جالسا عند قبر النبی صلی الله علیه و آله فجاء أعرابی فقال: السلام علیک یا رسول الله، سمعت الله یقول: «وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآءُوک فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا» و قد جئتک مستغفراً لذنبی، مستشفعاً بک الی ربّی ثمّ أنشأ یقول:... ثمّ انصرف الأعرابی فغلبتنی عینی، فرأیت النبی صلی الله علیه و آله فی النوم فقال: یا عتبی، الحق الأعرابی فبشّره أنّ الله قد غفر له.

شخصی به نام عتبی چنین گوید: روزی کنار قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نشسته بودم؛ فردی اعرابی آمد و گفت: سلام بر تو ای رسول خدا! شنیدم که خداوند می فرماید: «واگر ایشان هنگامی که به خود ستم کردند، به نزد تو می آمدند و از خدا آمرزش می طلبیدند، و پیامبر هم برای آنان استغفار می نمود، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند.» اکنون من نزد تو آمده ام؛ در حالی که از گناه خویش استغفار می کنم و تو را شفیع در پیشگاه پروردگارم قرار می دهم. آن گاه دو بیت شعر پیرامون عظمت آن حضرت خواند و از آن جا رفت.

عتبی گوید: همان جا خوابم برد و در خواب دیدم که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به من فرمود: ای عتبی! نزد آن اعرابی برو و به وی بشارت ده که خدا او را آمرزید! [3]

آیۀ دیگری که به آن استدلال شده، این است:

وَ مَنْ یعَظِّمْ حُرُماتِ اللَّهِ فَهُوَ خَیرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ و نیز وَ مَنْ یعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ [4]

و هر کس برنامههای الهی را بزرگ دارد، نزد پروردگارش برای او خیر و بهتر است؛ و هر کس شعائر الهی را بزرگ دارد، این نشانه تقوای دل هاست.

برخی از مفسران «حرمت» را به معنای چیزی گرفتهاند که هتک آن روا نیست و هر تکلیفی از سوی خداوند همین حکم را دارد و تعظیم آنها به رعایت و حفظ آنهاست و «شعائر» را به معنای نشانههای الهی و علامت های دینی دانستهاند. اکنون باید گفت که برای رسیدن به خیر و خوبی در پیشگاه پروردگار و نشان دادن حرکتی برخاسته از پاکی دل، چه بزرگداشتی برتر و بهتر از بزرگداشت پیامبراعظم (صلی الله علیه و آله)، و چه نشانۀ خدایی بالاتر از آن بزرگوار؟ بی جهت نیست که در آیات گوناگونی، فضیلت و عظمت پیامبر بیان شده است. گاهی به جریان معراج آن حضرت اشاره می کند و گاهی از درود خدا و فرشتگان بر وی خبر می دهد.

به هر روی، زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله) موضوعی قرآنی و مکتبی است که بر اساس آیاتی مانند آنچه ذکر شد، شکل گرفته و در دل های اصحاب جای گرفته است. این خود یکی از عوامل مهم رویکرد مسلمانان به زیارت است.

٢- فضیلت زیارت از دیدگاه پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله)
نقش الگو در زندگی انسان بر کسی پوشیده نیست. هیچ چیز به اندازۀ عظمت «روح های بزرگ» انسان را تحت تأثیر قرار نمیدهد. آشنایی با شخصیت و زندگی اسوههای مکتبی، چراغ راه انسان ها بوده و هست و همیشه رفتار، بیش از گفتار اثربخش بوده است. از این رو، قرآن کریم، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را الگویی کامل برای جامعه معرفی مینماید و آن حضرت نه تنها در گفتار، بلکه در رفتار خود نیز به معرفی ارزشها میپردازد.

در باب زیارت نیز، آن حضرت به زیارت خفتگان در بقیع و شهدای احد و عمویش حمزه و قبر مادرش «آمنه» در سرزمین «ابواء» را زیارت می کند و... که این رفتار، عامل مهمی در رواج زیارت در میان اصحاب و مسلمانان بوده است.

اما آنچه اکنون در مقام بیان آن هستیم، سفارشهایی است که در سخنان پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیرامون فضیلت زیارت آمده که به چند نمونه از آنها اشاره میکنیم:

فضیلت زیارت خویش
روایات گوناگونی پیرامون زیارت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از زبان خود ایشان وارد شده است. در روایتی چنین می فرماید:

من زارنی حیاً و میتاً کنت له شفیعاً یوم القیامة؛

هر کس مرا در زمان حیات یا مماتم زیارت کند، من در روز قیامت شفیع او خواهم بود! [5]

در روایت دیگری فرموده است:

من حج إلی مکة ثمّ قصدنی فی مسجدی کتبت له حجّتان مبرورتان؛

هر کس به قصد انجام حج به سوی مکه برود، سپس برای زیارت من به مسجدم (در مدینه) بیاید، پاداش دو حج مقبول برایش نوشته خواهد شد. [6]

نیز در روایتی فرموده است:

من زارنی فی حیاتی أو بعد موتی کان فی جواری یوم القیامة؛

هر کس مرا در زمان حیات یا پس از وفاتم زیارت کند، در روز قیامت در همسایگی من خواهد بود.[7]

فضیلت زیارت امام علی (علیه السلام)
حضرت علی (علیه السلام) میفرماید که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به من خبر داد: تو در سرزمین عراق کشته و دفن خواهی شد؛ پرسیدم: کسی که قبور ما را زیارت کند و آباد نماید و تعهد خویش را به آن حفظ کند، چه پاداشی دارد؟ فرمود:

ای ابا الحسن! خداوند متعال قبر تو و قبر فرزندان تو را بقعه ای از بقعههای بهشت و مکانی از مکان های آن قرار داده است، و دل های آفریدگانِ شرافتمند و بندگان برگزیده اش را مشتاق به سوی شما؛ به گونهای که سختی و اذیت کشیدن در راه شما را تحمل نموده و قبرهای تان را آباد ساخته و آن جا را با انگیزه تقرب به خدا و دوستی پیامبرش بسیار زیارت می کنند. ای علی! تنها این گروه از شفاعتم برخوردارند و بر حوضم وارد شده و در بهشت زائرم میباشند. ای علی! هر کس قبر شما را آباد نماید و به آن جا رفت وآمد کند، همانند کسی است که سلیمان بن داود را در ساختن بیت المقدس یاری رسانده باشد.

کسی که قبر شما را زیارت کند، این کارش با پاداش هفتاد حج جز حجةالاسلام که واجب است برابر است و چون از زیارت بازگردد، از گناهان خود پاک گردد؛ مانند روزی که از مادر متولد شده است. از این رو، بر تو مژده باد! و علاقهمندان و دوستانت را نیز مژده بده، به نعمتها و خوشیهایی که نه چشمی دیده، نه گوشی شنیده و نه بر قلب کسی خطور کرده است! اما افراد بیمقداری از میان مردم، زائران کوی شما را سرزنش مینمایند؛ آن گونه که زنان بدکاره را به سبب کار بدشان. این دسته، بدان امت من هستند که شفاعت من به آنان نرسد و بر حوضم وارد نخواهند شد. [8]

فضیلت زیارت امام حسن (علیه السلام)
ابن عباس گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:

مَنْ زَارَ الْحَسَنَ فِی بَقِیعِهِ ثَبَتَ قَدَمُهُ عَلَی الصِّرَاطِ یوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ.

هر کس امام حسن را در بقیعش زیارت کند، آن روزی که گام ها بر صراط میلغزد، گام های او استوار خواهد بود.[9]

فضیلت زیارت امام حسین (علیه السلام)
ابن عباس گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) درباره شهادت امام حسین (علیه السلام) مطالبی بیان فرمود؛ آن گاه در فضیلت زیارت آن حضرت چنین فرمود:

مَنْ زَارَهُ عَارِفاً بِحَقِّهِ کتَبَ اللَّهُ لَهُ ثَوَابَ أَلْفِ حَجَّةٍ وَ أَلْفِ عُمْرَةٍ أَلَا وَ مَنْ زَارَهُ فَقَدْ زَارَنِی وَ مَنْ زَارَنِی فَکأَنَّمَا زَارَ اللَّهَ وَ حَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یعَذِّبَهُ بِالنَّارِ أَلَا وَ إِنَّ الْإِجَابَةَ تَحْتَ قُبَّتِهِ وَ الشِّفَاءَ فِی تُرْبَتِهِ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ الْحَدِیثَ.

هر کس او را زیارت کند و به حق وی معرفت داشته باشد، خداوند پاداش هزار حج و هزار عمره را برایش مینویسد. آگاه باش! هر کس او را زیارت کند، مرا زیارت کرده و هر که مرا زیارت کند، گویا خدا را زیارت نموده است و سزاوار است که خداوند او را به آتش دوزخ عذاب نکند. آگاه باش! دعا زیر گنبد او مستجاب است و تربت او شفاست و امامان از نسل اویند... [10]

فضلیت زیارت اهل بیت (علیهم السلام)
روایات بسیاری دربارۀ ثواب زیارت اهل بیت پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله) وارد شده که به یک روایت جالب و جامع اشاره می کنیم:

در ضمن روایتی طولانی که جابر از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل کرده چنین آمده است:

خدای سبحان گروهی از فرشتگان را گماشته تا فاطمه (علیها السلام) را از پیش رو، پشت سر، سمت راست و چپ محافظت نمایند و در زمان زندگی و پس از مرگ نیز همراهیش کنند و بر او، پدرش، شوهرش و فرزندانش درود فراوان بفرستند.

هر کس مرا پس از وفاتم زیارت کند، گویا فاطمه را زیارت کرده و کسی که فاطمه را زیارت کند، مرا زیارت کرده است. هر کس علی بن ابی طالب را زیارت کند، گویا فاطمه را زیارت کرده و کسی که حسن و حسین را زیارت کند، گویا علی را زیارت کرده و هر کس فرزندان حسن و حسین را زیارت کند، گویا خودشان را زیارت نموده است... [11]

بنابراین، زیارت هر کدام از امامان (علیهم السلام) در حقیقت، زیارت همه آنان و گویا زیارت پیامبر و علی و فاطمه (علیهم السلام) است و دارای فضیلت و ثواب فراوان میباشد. حتی اگر دلایل فراوان دیگری که به طور ویژه برای زیارت هر یک اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسیده است، نبود، همین روایت کافی بود!

البته گاهی میبینیم که زیارت یکی از امامان (علیهم السلام) بنابر دلایلی، دارای ثواب ویژه است و به آن سفارش بسیار شده است که در جای خود باید مورد توجه قرار گیرد. برای نمونه شاید بتوان گفت تأکید ویژه بر زیارت امام حسین (علیه السلام) و اصحاب باوفای ایشان را که ثواب مخصوص برای آن وضع شده، به سبب فداکاری عظیم ایشان برای حفظ آرمان های دینی و ارزشهای اسلامی باشد، تا از راه زیارت و پیوند با او و یارانش، راهشان پررهرو و جاودانه بماند و اسلام و جامعه اسلامی بیمه گردد.

٣- فضیلت زیارت از دیدگاه ائمه (علیهم السلام)
بی شک، حرمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) از بالاترین و والاترین حرمتهای الهی است که بر هر مسلمانی واجب و لازم است و اگر آن را نادیده بگیرد، از وادی اسلام و ایمان بیرون رفته است.

از سوی دیگر، حرمت پیامبر، از حرمت اهل بیت پاک و معصومش جدا نیست؛ زیرا هم در آفرینش از یک نورند و هم در مقام و منزلت و پاکی و فضیلت، شریکند، و هم در درود و سلام و تعظیم و احترام یکسانند. خداوند در آیه تطهیر میفرماید:

إِنَّما یریدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکمْ تَطْهیراً؛ همانا خداوند میخواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملا شما را پاک سازد.[12]

باید توجه داشت که وقتی سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله) در باب زیارت، تأثیر فراوان در دل و ذهن اصحاب و مسلمانان میگذارد و بهترین انگیزه را در آنان به وجود میآورد، رفتار و سیره امامان معصوم و اهل بیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز در دل ارادتمندان و شیعیانشان تأثیر فراوان داشته و دارد. برای نمونه: هنگامی که در روایات میخوانیم حضرت علی (علیهالسلام) همواره به زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) میرفت و میگریست، یا می خوانیم که امام حسین (علیه السلام) هر شامگاه جمعه به زیارت قبر برادرش امام حسن (علیه السلام) میرفت، یا امام سجاد (علیه السلام) به زیارت حضرت علی (علیه السلام) می رفت و از شتر پایین آمده و صورتش را روی قبر میگذارد، یا در برابر آن مرقد نورانی میایستد و میگرید و زیارت معروف «امین الله» را بر زبان جاری میسازد، یا امام صادق (علیه السلام) زمانی که به کوفه میرسد، از کجاوه پایین آمده، غسل نموده، لباس خود را عوض کرده و با پای برهنه، تسبیح گویان به سوی قبر جدّ بزرگوارش امیرالمؤمنین میرود، همه این صحنههای زیبا، انگیزه مهمی در شیعیان ایجاد میکند که به زیارت امامان معصوم رفته و با آن بزرگواران تجدید پیمان نمایند و چند بیت زیر را زمزمه کنند:

گر برکنم دل از تو و مهر از تو بگسلم

اما آنچه اکنون در مقام بیان آن هستیم، اشاره به برخی از سخنان آن بزرگواران است که تأکید فراوانی بر فضیلت زیارت و پاداش آن دارد.

تشویق به زیارت امیرالمؤمنین (علیه السلام)
امام صادق (علیه السلام) به عنوان رئیس مذهب جعفری، یاران خود را به این امر سفارش نموده و گاه آنان را به سبب ترک زیارت قبر امیرمؤمنان سرزنش کرده است؛ یک نمونه آن چنین است:

ابووهب قصری گوید: وارد مدینه شدم و به محضر امام صادق (علیه السلام) شرفیاب گشته و عرض کردم: به زیارت شما آمدم، در حالی که قبر امیرمؤمنان را زیارت نکردهام. حضرت فرمود: چه بد کاری انجام دادی! اگر از شیعیان ما نبودی، هر گز به تو نگاه نمیکردم! آیا زیارت نمیکنی کسی را که خدا با فرشتگانش او را زیارت میکنند و پیامبران و مؤمنان به زیارتش میروند؟! عرض کردم: فدایت شوم! من این را نمیدانستم. امام (علیه السلام) فرمود:

فَاعْلَمْ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیهِ السَّلام أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْأَئِمَّةِ کلِّهِمْ وَ لَهُ ثَوَابُ أَعْمَالِهِمْ وَ عَلَی قَدْرِ أَعْمَالِهِمْ فُضِّ لوا؛ اکنون بدان که امیرمؤمنان (علیه السلام) نزد خداوند از همه امامان برتر است و پاداش کارهای آنان برای اوست، و به اندازه کارهای شان برتری یافتهاند.[13]

تشویق به زیارت امام حسین (علیه السلام)
امام صادق (علیه السلام) بر زیارت امام حسین (علیه السلام) تأکید فراوان فرموده است. این موضوع در سخنان آن حضرت، به شیوههای گوناگونی بیان شده است.

بخش عمده ای از کتاب های مزار، دربارۀ زیارت سالار شهیدان حضرت امام حسین (علیه السلام) است که از زوایای گوناگون، آن را مورد توجه و سفارش قرار داده است. دستهای از روایات، دربارۀ فضیلت زیارت آن امام همام و دستۀ دیگر دربارۀ اوقات مخصوص زیارت وارد شده؛ مانند: زیارت آن حضرت در نیمه ماه رجب، نیمه ماه شعبان، روز عرفه، شب و روز عید قربان و نیز عید فطر و شب قدر و شب عاشورا و اربعین. برخی از آنها نیز درباره آداب زیارت و چگونگی سلام و درود بر آن بزرگوار وارد شده است.

این موضوع، چنان مهم است که بعضی از روایات به زمانبندی آن و فاصله دو زیارت برای قشرهای مختلف مردم پرداخته و بر همگان خواه ثروتمند و خواه فقیر، زیارت حضرتش را امری لازم و اجتناب ناپذیر شمرده است؛ با این تفاوت که شخص دارا و غنی باید سالی دو بار به زیارت آن حضرت برود و شخص تهی دست، هر سه سال یک بار. نیز فرمودهاند که سزاوار نیست فرد مسلمان بیش از چهار سال زیارت امام حسین (علیه السلام) را رها کند و اگر سه سال بگذرد و به زیارت آن حضرت نرود، عاق پیامبر (صلی الله علیه و آله) شده و حرمت وی را از بین برده است؛ جز در صورتی که معذور باشد. در روایتی چنین آمده است:

ابان بن تغلب گوید که امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: ای ابان! چه زمانی به زیارت قبر حسین (علیه السلام) رفتهای؟ عرض کردم: به خدا سوگند ای فرزند رسول خدا! مدتی است که به زیارتش نرفتهام. امام (علیه السلام) فرمود: پروردگارم را پاک و منزه دانسته و ستایش میکنم، ] شگفتا! [ تو از سران شیعهای و حسین (علیه السلام) را رها کردهای و به زیارتش نمیروی؟! هر کس امام حسین (علیه السلام) را زیارت کند، خداوند برای هر گامی که برمی دارد، حسنه ای (علیه السلام) نوشته و گناهی را از بین میبرد، و گناهان گذشته و آیندهاش را میآمرزد.

یا أَبَانَ بْنَ تَغْلِبَ لَقَدْ قُتِلَ الْحُسَینُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ فَهَبَطَ عَلَی قَبْرِهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَک شُعْثٌ غُبْرٌ یبْکونَ عَلَیهِ وَ ینُوحُونَ عَلَیهِ إِلَی یوْمِ الْقِیامَةِ؛

ای ابان! حسین کشته شد؛ آن گاه هفتاد هزار فرشته با حالتی ژولیده و غبارآلود بر قبرش فرود آمده، برایش می گریند و تا روز قیامت نوحه میخوانند.[14]

تشویق به زیارت امام رضا (علیه السلام)
مرحوم کلینی با سند خود چنین نقل کرده است:

یحیی بن سلیمان مازنی گوید که امام موسی بن جعفر (علیه السلام) فرمود: هر کس قبر فرزندم علی را زیارت کند، از پاداش هفتاد حج مقبول در پیشگاه خداوند برخوردار است. عرض کردم: پاداش هفتاد حج؟! فرمود: آری، هفتاد هزار حج. پرسیدم: هفتاد هزار حج؟! فرمود: چه بسا حجی که مورد قبول واقع نمیشود! هر کس او را زیارت کند و شبی را نزد وی به سر برد، مانند کسی است که خدا را در عرش زیارت نموده است.[15]

این گونه روایات که تاکید و سفارش به زیارت یکی از امامان معصوم دارد، بسیار است و در جمعبندی به همان مطلبی میرسیم که خود آن بزرگواران به آن اشاره نموده و فرمودهاند:

زید شحام گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: امام حسن برتر است یا امام حسین؟ فرمود: فضلیت اول ما به آخر ما و فضیلت آخر ما به اول ما برمیگردد و همه ایشان دارای فضیلتند. عرض کردم: فدایت شوم! پاسخ مرا به تفصیل بیان فرما؛ به خدا سوگند! من از شما جز برای دانستن نمیپرسم. آن گاه امام (علیه السلام) فرمود: ما از یک درخت هستیم و خداوند از یک سرشت ما را آفریده است. فضیلت ما از خداست و علم ما از سوی اوست؛ ما امین او بر آفریدگانش هستیم؛ ما به سوی آیین او فرا میخوانیم و واسطههای میان او و آفریدگانش هستیم. آیا بیشتر برایت بگویم ای زید؟ عرض کردم: آری؛ فرمود: آفرینش ما یکی، علم ما یکی، فضیلت ما یکی و همه ما در پیشگاه خداوند (عزّ و جلّ) یکی هستیم. عرض کردم: از تعداد خودتان آگاهم نما. فرمود:

نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ هَکذَا حَوْلَ عَرْشِ رَبِّنَا جَلَّ وَ عَزَّ فِی مُبْتَدَإِ خَلْقِنَا أَوَّلُنَا مُحَمَّدٌ وَ أَوْسَطُنَا مُحَمَّدٌ وَ آخِرُنَا مُحَمَّد؛

ما دوازده نفریم که در آغاز آفرینش، اطراف عرش پروردگارمان بودیم. اول شخص از ما محمد، شخص میانی ما محمد وآخرین ما محمد است.[16]

پس زیارت هر کدام از ایشان، زیارت دیگری است و گویا همان فضیلت را دارد.

تشویق به زیارت حضرت معصومه (علیها السلام)
از امام صادق (علیه السلام) در ضمن روایتی چنین آمده است:

سَتُدْفَنُ فِیهَا امْرَأَةٌ مِنْ أَوْلَادِی تُسَمَّی فَاطِمَةَ فَمَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ؛

به زودی در آن سرزمین (قم) بانویی از فرزندان من به خاک سپرده میشود که نام او فاطمه است. پس هر کس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب میگردد.[17]

در حدیث دیگری امام جواد (علیه السلام) میفرماید:

مَنْ زَارَ عَمَّتِی بِقُمَّ فَلَهُ الْجَنَّةُ؛

هر کس عمه ام را در «قم» زیارت کند، بهشت برای اوست.[18]

تشویق به زیارت قبور مؤمنان (علیه السلام)
روایات فراوانی درباره زیارت اهل قبور و به خاک سپرده شدگان از اهل ایمان و بستگان به دست ما رسیده و در کتاب های حدیث آمده است که به دو نمونه از آنها اشاره میکنیم:

از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود:

زُورُوا مَوْتَاکمْ فَإِنَّهُمْ یفْرَحُونَ بِزِیارَتِکمْ وَ لْیطْلُبْ أَحَدُکمْ حَاجَتَهُ عِنْدَ قَبْرِ أَبِیهِ وَ عِنْدَ قَبْرِ أُمِّهِ بِمَا یدْعُو لَهُما؛ مردگان خود را زیارت کنید؛ زیرا آنان به واسطه زیارت شما خوشحال میشوند و هر کدامتان حاجت خود را نزد قبر پدر و مادر بخواهد، همراه با دعایی که برآن دو میکند.[19]

امام رضا (علیه السلام) فرمود:

مَا مِنْ عَبْدٍ زَارَ قَبْرَ مُؤْمِنٍ فَقَرَأَ عِنْدَهُ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ سَبْعَ مَرَّاتٍ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ لِصَاحِبِ الْقَبْرِ؛

هیچ بندهای نیست که قبر مؤمنی را زیارت کند و پس از آن هفت بار سوره «انا انزلناه فی لیلة القدر» را بخواند، جز این که خداوند او را و صاحب قبر را میآمرزد.[20]

۴- فضیلت زیارت از دیدگاه فقیهان و دانشمندان
با آنچه گفته شد، فضیلت زیارت در پرتو آیات و روایات ثابت شد و با وجود دلیل عقلی و نقلی از کتاب و سنت بر موضوعی، نیازی به اجماع نداریم؛ بلکه اعتبار اجماع از آن جهت است که کاشف از قول معصوم (علیه السلام) است. با این وصف، برای تایید و تأکید بیشتر میگوییم که موضوع فضیلت زیارت، مورد اتفاق همۀ دانشمندان مسلمان در دوران های گوناگون بوده و این خود، گواه روشنی بر حقانیت آن است.

مرحوم علامه امینی (ره) نیز در کتاب شریف «الغدیر» از منابع گوناگون و فراوانی از اهل سنت، استحباب زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) را نقل کرده و مورد توجه قرار داده است.

از این رو، زیارت از دیدگاه علمای اهل سنت و شیعه، موضوعی مهم و قابل توجه بوده است، که نه تنها خود به آن عمل نموده و مشتاقانه در مراقد نورانی و اماکن زیارتی حاضر می شدند، بلکه در کتاب های فقهی، روایی، اخلاقی و تاریخی به آن پرداخته و بر انجام آن تأکید نمودهاند.

این امر از زمان عالمان بزرگی مانند شیخ صدوق و شیخ مفید، تا فقیهان زمان حاضر مورد سفارش و تاکید بوده و هست. در این بخش به سخن برخی از بزرگان اشاره می کنیم:

الف. شیخ صدوق (ره) پس از بیان حج و وداع با خانه خدا میگوید:

آن گاه برای زیارت پیامبر و امامان (علیهم السلام) به مدینه میروی.[21]

ب. شیخ مفید (ره) نیز میگوید: مسلمانان اتفاق نظر دارند که زیارت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) واجب است، تا آن جا که روایت کرده اند هر کس حج به جا آورد و پیامبر را زیارت نکند، به آن حضرت جفا کرده است. ایشان بخشی از کتابش را که «مزار» نام دارد، به «وجوب زیارت امام حسین (علیه السلام)» اختصاص داده است.

ج. قاضی عیاض (از دانشمندان اهل سنت) در کتاب «الشفا بتعریف حقوق المصطفی» گوید:

زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) از سنت های مسلمانان است که بر آن اتفاق نظر دارند و فضیلتی است که بر انجامش تشویق شده اند.[22]

آنچه گذشت، گوشهای از دلایل علاقه مسلمانان به زیارت پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) پاکش و زیارت دیگر منسوبان به خاندان رسالت و امام زادگان بزرگوار، بلکه زیارت اهل قبور از مؤمنان را بازگو میکند.

پایان سخن
آگاهی از مبانی عقلی و روان شناختی زیارت از یک سو و در نظر گرفتن برخی از آیات قرآن پیرامون تشویق بر زیارت از سوی دیگر، توجه به سیره عملی و رفتار پیامبر و امامان معصوم (علیهم السلام)، و شنیدن سخنان آن بزرگواران و پیروان ایشان در سفارش فراوان بر زیارت و فضیلت و آثار آن، انسان مسلمان و ارادتمند به خاندان رسالت را بر آن میدارد که با آمادگی قلبی و اشتیاق درونی، به زیارت آن اولیای الهی همت گمارده و با انگیزهای نیرومند، سختیهای این راه را تحمل کرده و به آن جامه عمل بپوشانند.

از این رو، برای شیعیان و دوستداران اهل بیت، زیارت مرقد نورانی پیامبر (ص) و ائمه اطهار (علیهم السلام) آرزوی بزرگی است که هر گاه فرصتی بیابند، خود را به این مکانهای مقدس میرسانند، تا از پاداشی که در سخنان آن بزرگواران آمده، بهره مند شوند.

آرزومندیم ما مردم ایران که در زیر سایه پرمهر هشتمین اختر تابناک ولایت و امامت، حضرت امام رضا (علیه السلام) و خواهر گرامیش کریمه اهل بیت (ع) زندگی میکنیم و دست یابی به زیارت آن دو بزرگوار برایمان آسانتر است، توفیق بیشتری برای کسب فیض و درک ثواب زیارتشان داشته باشیم.

[1] نساء، آیة ۶۴.

[2] سمعودی، وفاء الوفا، ج ۴، ص ١٣۶٠.

[3] تفسیر ابن کثیر، ج ١، ص ٧٧٣.

[4] حج، آیة ٣٠و٣٢.

[5] مجلسی، بحار الانوار، ج ١٠٠، ص ١٣٩ ح ٢.

[6] موسوعة زیارات المعصومین (ع)، ج ١، ص ۵٠ به نقل از: متقی هندی، کنز العمال، ج ۵، ص ١٣۵، ح١٢٣٧٠.

[7] ابن قولوله، کامل الزیارات، ص١٣، ح١١.

[8] بحارالأنوار، ج٩٧، ص ١٢٠، ح ٢٢.

[9] همان، ج٩٧، ص ١۴١، ح ١۴.

[10] حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ١۴، ص ۴۵٢، ح ١٩۵٨١.

[11] بحار الانوار، ج ٩٧، ص ١٢٢، ح ٢٨.

[12] احزاب، آیة ٣٣.

[13] بحارالأنوار، ج ٩٧، ص ٢۵٧، ح٣.

[14] بحار الانوار، ج ٩٨، ص ٧، ح ٢٩.

[15] کلینی، الکافی، ج ۴، ص ۵٨۵، ح ۴.

[16] بحارالأنوار، ج ٣۶، ص ٣٩٩، ح ٩.

[17] همان، ج ۵٧، ص ٢١۶، ح ۴١.

[18] همان، ج ۴٨، ص ٣١۶.

[19] وسائل الشیعه، ج ٣، ص ٢٢٣، ح ٣۴۶۶.

[20] وسائل الشیعة، ج ٣، ص ٢٢٧، ح ٣۴٧٩.

[21] شیخ صدوق، الهدایه، ص ٢۵۵.

[22] موسوعة زیارات المعصومین (ع)، مقدمه، ص ١١٧.