نویسنده:حمیده سادات هاشمی
منبع:روزنامه جام جم
بررسی ساده آثار باستانی کشورهای مختلف نشان می دهد که زنبورداری از گذشته های دور وجود داشته و شاید قدیمی ترین نشانه ها را بتوان در آثار باستانی اسپانیا مشاهده کرد. امروزه زنبور عسل که یکی از انواع بسیار گوناگون زنبورهاست ، در 5قاره دنیا شناخته شده است و از آنجا که این حشره در محیط سربسته زندگی می کند ، آشنایی با زندگی پر رمز و رازش همیشه برای همگان شگفت آور بوده است.تحقیقات نشان می دهد اگر زنبورها به طور کلی اعتصاب کنند و کار گرده افشانی را انجام ندهند ، در ابتدا 60 درصد محصولات کشاورزی دیگر تولید نمی شود و در طول زمان کار طبیعت به کل مختل می شود. این نکته نقش بی نظیر این حشرات را در چرخه حیات به اثبات می رساند. بتازگی در اخباری از امریکا شنیده می شود که زنبورها به دلیل نامعلومی از کندو فرار می کنند که این امر کشاورزی امریکا را امسال با مخاطره سنگینی روبه رو و این کشور را وادار کرده است برخی محصولات کشاورزی را از امریکای جنوبی وارد کند. این امر نشان می دهد گرده افشانی مهمترین بخش فعالیت زنبور است زیرا در زاد و ولد بسیاری از نباتات (غیر از سوزنی برگها) زنبورها موثرند و گرده افشانی زنبور عسل عامل بقای آنهاست.
در واقع زنبور عسل پیش از این که انسان موجودیت خود را در زمین تثبیت کند ، وجود داشته و انسان از بدو خلقت با استفاده از زنبورداری بومی از زنبور عسل استفاده کرده است.در زنبورداری بومی ، مردم هر منطقه ای برحسب توانایی ها و امکانات خود به ساخت کندوهای بومی اقدام می کرده اند ، به طوری که در موزه ای از کندوهای بومی ، کندوهایی ساخته شده از کوزه ، نی ، شاخه های درخت ، سبد ، حصیر و جعبه های پیش ساخته مشاهده می شود. پس از آن که انسان زیرکی خود را در ساخت کندو به کار برد ، کندوهای مدرن ساخته شد که کارآیی بسیار بالایی در مقایسه با کندوهای بومی داشت و فناوری به کار رفته در کندوها بسیار نزدیک به رفتار زنبورها بود. این نوع زنبورداری کم کم به صورت صنعت درآمد و صنعت زنبورداری اشتغالی جهانی شد و انواع گروههای اجتماعی به این کار مشغول شدند. بررسی ها نشان می دهد زنبورداری در هر زمانی بویژه در زمان جنگ قابل انجام بوده است و در دوره جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و جنگ جهانی دوم بسیاری از مردم به انجام این کار روی آوردند.
فرآورده های زنبور عسل

به طور کلی عسل بهاره به دلیل تهیه شدن از گلهای یکدست شفاف و عسل تابستانه تیره تر است. موم یکی دیگر از فرآورده های زنبور عسل است.از موم در لوازم آرایشی ، جراحی و درمان های طبی بهره می گیرند. بره موم هم فرآورده دیگری است که بیشتر خود زنبورها به دلیل چسبندگی بالایش از آن استفاده می کنند. گرده گل نیز که از سوی زنبورها جمع آوری می شود ، برای انسان ها بسیار ارزشمند است و به صورت قرص درمی آید و تجارت می شود. بررسی ها نشان می دهد از یک کندو در روز نیم تا 20 کیلو گرده استخراج می شود. از همین گرده برای لوازم آرایشی و نرم کردن و طراوت پوست استفاده می شود. استفاده از ژله سلطنتی یا شهد انگبین نیز برای انسان ها قابل توجه است ؛ چرا که باعث می شود عمر زنبور را از 2 ماه تا 6 سال برای ملکه افزایش دهد. پرورش ملکه نیز امروزه به صورت یک تجارت عظیم در جهان در آمده است.از نظر پزشکی نیز زنبورها قابل توجه اند. برخی افراد در مقابل نیش زنبورها مقاومند و برخی دیگر آلرژی دارند ، به طوری که در دفعه اول نیش زدگی دچار تاولهای قرمز می شوند و در دفعه دوم این مساله شدت بیشتری دارد و دفعه سوم نیش زدگی در این افراد باعث مرگ می شود که در این خصوص گزارش هایی مبنی بر فوت وجود داشته است.از طرف دیگر ، بتازگی رابطه درمانی ناشناخته ای میان نیش زنبور و درمان بیماری MS که نوعی بیماری تحلیل رفتن اعصاب است ، شناخته شده که در دست مطالعه است.
رقص زنبورها

داخل کندوها مهندسی ویژه ای دارد و در هر لحظه زنبورها با رقص مشخصی باید محل خورشید را در آسمان نشان دهند. همچنین زنبورها می توانند با رقصیدن های مشخصی منبع غذایی را به دیگران نشان دهند. اگر فاصله منبع غذایی تا 500 متر باشد ، به صورت دایره ای دور خود می رقصد و اگر دورتر باشد ، با رقص پیچشی هشت مانندی ، شکم خود را تکان می دهند و با تعداد رقصها میزان غنی بودن غذا دیگر اطلاعات لازم را به بقیه می گویند.در این میان ، رفتارهایی منجر می شود که جهت یابی زنبورها دچار اشکال شود ، مثل وزش باد. در روزهایی که باد و جو ناآرامی در مزرعه قرار دارد ، زنبورها دچار اشتباه می شوند و مسیر برگشت خود را گم می کنند و وارد کندوهای مجاور می شوند و در نهایت تلفات بالا می رود. مستقر شدن کندوها در مکانهایی که علایم زمینی کافی وجود ندارد ، باعث می شود زنبورها نتوانند براحتی کندوی خود را بیابند و در نهایت تلفات بالا می رود ، همچنین مستقر کردن کندوی زنبورها درکنار یکدیگر باعث می شود زنبورها دچار سرگردانی شوند و به کندوهای مجاور وارد شوند.
عوامل تهدید زنبورها

پرنده سبز قبا یکی از عوامل تهدید زنبورهاست ؛ چرا که ملکه را به عنوان طعمه شکار می کند. انسان ها نیز به طور مستقیم و غیرمستقیم می توانند بقای زنبور عسل را تهدید کنند ، به طوری که کشت یک دست گیاهان و محصولات کشاورزی غذای زنبورها را کاهش و آنها را در معرض خطر قرار می دهد. همچنین جابه جایی کندوها باعث نقل و انتقال آفات می شود و به طبیعت صدمات جبران ناپذیری وارد می کند. باید توجه کرد که سمپاشی محصولات کشاورزی نیر باعث نابودی زنبورها می شود و در هنگام سمپاشی باید حتما زنبورداران را مطلع کرد.
اعضای کندو

بسیاری از نکات زندگی زنبور عسل تا سالهای سال مکتوم بود اما پس از آن که «فون فریش» اتریشی با ساخت یک کندوی شیشه ای به اکتشافات مهمی دست یافت ، بسیاری از امور زندگی زنبورها شناخته شد.اجتماع زنبور عسل تشکیل شده از یک زنبور کمی درشت تر به نام ملکه ، تعداد محدودی نر که حدود 300 زنبور است و بقیه زنبورهای ماده عقیم یا کارگر هستند.جمعیت یک کندو بین 10 تا 70 هزار زنبور تخمین زده شده است. زنبور عسل خود از شهد و گرده گل استفاده می کند و بچه های خود را نیز از همین غذا تغذیه می کند و مابقی شهد و گرده گل را برای بچه ها ذخیره می کند.ملکه زنبورها با رژیم غذایی خاصی تغذیه می شود که باعث می شود عمری میان 3 تا 6 سال داشته باشد. ملکه داخل کندو 2 نوع تخم می گذارد که تخمها داخل حجره های شش گوشه قرار دارند و تخمهای ماده کوچک ترند. تخمهای ملکه از سوی زنبورهای کارگر پرورش داده می شود و هر ملکه در داخل کندو 5 تا 6 ملکه دیگر را می تواند تولید کند که تخم ملکه ها با دیگر تخم ها متفاوت است و به شکل کوزه واژگون مشاهده می شود. ملکه با ترشحات مخصوص از سوی کارگرها تغذیه می شوند که این ترشحات به ژله سلطنتی معروف است.کارگرها در صورت نیاز مانند بروز حوادث ناگهانی و پیر شدن ملکه که به نابودی او منجر می شود ، می توانند تخمها را تغییر شکل دهند و با تغذیه مخصوص به ملکه تبدیل کنند. زاد و ولد زنبورها در داخل کندو در طول سال ادامه دارد. این زاد و ولد در زمستان به دلیل شرایط آب و هوایی کم می شود و در اوایل بهار تخم گذاری ملکه بشدت افزایش پیدا می کند.
کارگرها در داخل کندو تا 21 روز می مانند و وظایف مخصوصی را انجام می دهند. 3 تا 4 روز اول تنها وظیفه تمیز کردن کندو و روز دوازدهم لانه سازی با بوم را به عهده دارند.آنها با خوردن 5 کیلو عسل ، یک کیلو موم تولید می کنند و پس از 21 روز نیروی صحرایی می شوند شهد و گرده گل جمع آوری می کنند. طول عمر زنبورها در تابستان 2 ماه و در زمستان 5 تا 9 ماه است.
از این رو باید بیشتر به سمت مبارزه بیولوژیک و کاهش سموم کشاورزی حرکت کرد. بررسی ها نشان می دهد تولید انبوه زنبورها به منظور مبارزه بیولوژیک و کاهش استفاده از سموم درکشاورزی در دست اقدام است.زنبورهای کمر باریک به 2 دسته تقسیم می شوند. در یکی از گونه ها زایده انتهای بدن قابلیت تخم گذاری دارد و در گونه دیگر زایده انتهای بدن قابلیت تخم گذاری ندارد و از آن برای نیش زدن استفاده می شود. تولید انبوه زنبورهای نوع اول برای کنترل آفات مناسب است ؛ چرا که این زنبورها تخم خود را روی تخم حشرات می گذارند.این زنبورها که جثه کوچکی دارند از 300 میکرون تا یک سانتی متر مشاهده شده اند که امکان تولید انبوه آنها در آزمایشگاه های شخصی بویژه در شمال کشور وجود دارد. تولید انبوه این زنبورها این امکان را می دهد که وزارت بهداشت ، وزارت کشاورزی ، شهرداری ها و تشکلهای مردم نهاد به جای سموم از این زنبورها برای مبارزه بیولوژیک و کنترل آفات استفاده کنند.
زنبوران مزرعه

وظیفه اصلی این زنبورها چرا در مزارع و باغات و صحرا برای جمع آوری شهد گرده گل ، آب و صمغ یا بره موم است. پس از گذشت 3 هفته از عمر زنبوران عسل کارگر ابتدا پروازهای تمرینی شروع و سپس پرواز اصلی برای آوردن غذا آغاز می شود.
انواع پرواز زنبوران کارگر

انواع پرواز زنبوران کارگر به پروازهای تمرینی ، پروازهای اصلی که شامل جهت یابی می شود ، تقسیم می شود. برای انجام پروازهای شناسایی ابتدا زنبورهای کارگر از کند و خارج می شوند و در اطراف آن به مدت 5 دقیقه پرواز می کنند. این پرواز هنگام بعدازظهر انجام می شود و پس از عمل شناسایی زنبورها به کندو مراجعت می کنند. در این گونه پروازها ، زنبورها اختصاصا محل دقیق کندوی خود را شناسایی می کنند. در این پرواز زنبور روی هیچ گلی نمی نشیند ، چون هدفش حمل گرده و شهد نیست.
با این پرواز زنبور تنها وضع کندو و محیط اطرافش را شناسایی می کند و برای شناسایی دقیق محل کندو از علایم زمینی اطراف کندو مثل درختان ، بوته ها ، جویبارها و هر گونه علامتی که نزدیک کندو باشد ، بهره می گیرد. برای انجام پروازهای جهت یابی از سوی زنبوران کارگر مزرعه انجام می شود ، جمع آوری شهد ، گرده گل و آب تا شعاع 6 تا 7 کیلومتری از کندو انجام می شود لذا زنبورهایی که حدود 6 کیلومتر از کندو فاصله گرفته اند ، باید هنگام برگشت راه خود را تشخیص دهند و ضمنا از کوتاه ترین راه به کندو بازگردند. در این پرواز زنبوران باید جهت و موقعیت کندو را تشخیص دهند و برای این تشخیص از فاکتورهای مختلفی مانند خورشید ، تحریکات نوری ، علایم زمینی ، تحریکات بویایی گلها و کلنی زنبور و رنگها استفاده کنند.
استفاده از خورشید به عنوان یک قطب نما

زنبورهای کارگر از خورشید به عنوان یک قطب نما استفاده می کنند و قادرند شمال ، جنوب ، شرق و غرب را تشخیص دهند بنابراین ، زنبورها همواره وضع خورشید را در آسمان و در ساعت مختلف روز ارزیابی می کنند و به خاطر می سپارند و در جهت یابی از آنها استفاده می کنند. در زنبور عسل دو نوع چشم وجود دارد. چشم مرکب و چشم ساده.چشمهای مرکب بزرگ و لوبیایی شکل در دو طرف و بالای سر قرار دارند و از تعداد زیادی سلولهای شش وجهی درست شده اند که هر کدام به عنوان یک واحد بینایی عمل می کند. هر چشم مرکب از چندین هزار چشم ساده تشکیل شده است.چشمهای ساده موجود در چشم مرکب به عنوان شیشه پلاریزه عمل می کنند. درجه معینی از طیف نور را دریافت می کنند و زنبور در مراجعت به کندو فقط در جهتی حرکت می کند که همان طیف نوری را دریافت کرده است.این عامل باعث می شود زنبور در مسیر بازگشت به کندو گم نشود و وارد کندوی خودش شود. همچنین زنبور عسل قادر است نور خورشید را در موقعیتی که آسمان کاملا ابری است ، در یافت کند و این موضوع به دلیل حساسیت زیاد چشمهای زنبور عسل به اشعه ماوراءبنفش است که از ابر عبور می کند بنابراین چمشهای زنبور عسل از نظر تشخیص رنگ و دریافت اشعه ماوراءبنفش قوی تر و کامل تر از چشمهای انسان است.