پوپر پیش از اینکه یک اندیشمند سیاسی باشد، فیلسوف علم است. با وجود آثاری که او در فلسفه علم و شناخت دارد، نظریات او در این باب در کتاب «شناخت عینی» که در سال 1972 منتشر شد، شکل نهایی خود را به دست می آورد. او انسان را «حیوان مساله حل کن» می داند. انسان ها در طول حیات به مسائلی برخورد می کنند و سعی در حل آنها دارند، ولی در مسیر حل این مسائل، سوالات دیگری برایشان ایجاد می شود. درنهایت، تمام زندگی به کشف راه هایی برای حل این مسائل می گذرد و به این ترتیب با حل هر مساله یی یک قدم به پیش می روند. ولی از آنجا که همواره مسائل جدیدی پیش روی آنها قرار می گیرد، انسان ها هیچ گاه به کمال نمی رسند.
فلسفه علم پوپر، مبنای آرای سیاسی اوست و او با ارتباطی که بین فلسفه و علم و سیاست قائل است جهان مادی را واقعیتی مستقل و علوم تجربی را وسیله توصیف این جهان و شناخت ما از آن می داند.
یک مساله اساسی در اندیشه پوپر، اعتقاد او به پلورالیسم هستی شناختی و وجود سه جهان است؛ یکی جهان فیزیکی و طبیعی، دیگری جهان ذهنی و سوم جهان عقلی. اینکه او این سه جهان را مطرح می کند حاکی از این است که او به هستی نگرشی تکاملی دارد. به این معنی که جهان طبیعی در مسیر تکاملی خود به جهان ذهنی و بعد به جهان عقلی تحول می یابد. این ارتباط به این شکل است که احکامی که انسان درباره جهان طبیعی صادر می کند محصول جهان ذهنی اوست و به جهان عقلی تعلق دارد. پوپر بر آن است که معیار صدق احکام ذهنی میزان تطابق آن با جهان عینی است. او مخالف هرگونه ایده آلیسم و نسبی گرایی است که منشاء صدق را اعتقادات انسانی می داند. این نظریات پوپر به لحاظ سیاسی نیز دارای اهمیت است زیرا مبنا قرار دادن جهان عینی که برای همه انسان ها مشترک است یک عقلانیت مشترک عینی هم در آنها ایجاد می کند و همین امر می تواند باعث ایجاد گفتمانی عقلانی، برای حل مسائل سیاسی و اجتماعی شود و اساسی شود برای نقد قواعد علمی و نیز قوانین اجتماعی. اصولاً فلسفه علم پوپر به تناقض میان قوانین توصیفی علمی و معیارهای تجربی وابسته است. او هر قانون علمی کلی را که تجربیات را نادیده بگیرد، باطل می شمرد. اما این میزان تجربه گرایی دلیل بر اعتقاد به بی معنایی متافیزیک یا اخلاق نیست، بلکه آنها صرفاً «علم» نیستند، نه اینکه بی معنا باشند.
در واقع پوپر به نسبی گرایی اعتقاد ندارد بلکه بر این نظر است که انسان ها در شناخت شان دچار خطاپذیری هستند. او فلسفه علم خود را معیاری عقلانی برای اثبات یا ابطال موقت فرضیه های علمی می داند. به این معنا که هر فرضیه یی که از طریق مشاهده و تجربه بیشترین میزان تایید را به دست آورد، علمی تر است.
آنچه در آرای پوپر دارای اهمیت اساسی است، اعتقاد به «تکامل» است و این سبب توجه او به نظریه تکامل داروین شده است. اما از آنجا که به اعتقاد او این نظریه قابل ابطال پذیری تجربی نیست آن را به عنوان یک نظریه متافیزیکی مورد مداقه قرار می دهد. او از نظریات داروین، نتیجه می گیرد همان طور که موجودات زنده می توانند با تغییر شکل و تطبیق دادن خود با شرایط تحول یابند، همه صورت های حیاتی هم که قدرت تطابق بیشتری با محیط داشته باشند، می توانند به سوی تکامل حرکت کنند. او می گوید به همین طریق اندیشه های انسانی نیز می توانند تکامل پیدا کنند. او فرضیات علمی را به موجوداتی تشبیه می کند که اگر با واقعیت ها نتوانند کنار بیایند، حذف می شوند. به نظر پوپر پیشرفت های علمی نتیجه تقابل فرضیات گوناگونی است که اگر هر کدام از آنها نتوانند از آزمون تجربه پیروز بیرون بیایند، ابطال می شوند. دیدگاه ها و برداشت های انسانی نیز شامل فرآیند تکاملی می شوند. چیزی به نام ادراک خالص وجود ندارد و همه اندیشه ها و ادراکات انسان براساس فشار تکاملی ایجاد شده اند و ادراکات گزینشی هستند.
آنچه به عقیده پوپر، نقطه تفاوت انسان و حیوان است استفاده انسان از زبان برای صورت بندی اندیشه ها و نقد عقلانی آنهاست. این «سنت نقد عقلانی» را پوپر برای علم و سیاست ضروری می داند. او با این نظر محافظه کارانه موافق است که اعتقادات ما موروثی هستند و کنار گذاشتن آنها باعث اضمحلال سیاسی و اخلاقی می شود و انسان را در تطابق با جهان ناتوان می نماید، اما دید ما نسبت به آنها باید نقادانه باشد نه دگماتیک. این سنت نقادانه که از یونانیان به فلاسفه و دانشمندان نسل های بعد و نیز نسل ما رسیده باعث شده است آنها نظریات علمی را با نگرشی نقادانه مورد مطالعه قرار دهند و با استفاده از شیوه های تجربی فرضیاتی را که قدیمی و کژکارکرد هستند، ابطال کنند.
فلسفه علم پوپر روش مطالعه علوم اجتماعی را هم شامل می شود، البته به شرطی که علمای اجتماعی آن را به درستی درک کنند و به ابطال پذیری فرضیات شان اعتقاد داشته باشند. او در جواب پیروان هگل از جمله مارکوزه- که منطق سنتی را به نفع منطق دیالکتیک کنار می گذارند و بر این اساس اصل امتناع تناقض را رد می کنند، زیرا تضادها را عامل پیش برنده می دانند- می گوید تضادها و تناقض ها می توانند باعث پیشرفت شوند مشروط بر اینکه مورد نقد واقع شوند.
این اعتقاد پوپر به نقد عقلانی به اجتماع و سیاست هم بسط پیدا می کند. درست است که ویران کردن سنت های اخلاقی و اجتماعی که به ما ارث می رسند، امری اشتباه و باعث تباهی است و انقلاب اجتماعی ما را سردرگم می کند و امنیتی را که حاصل عمل براساس سنت است، از ما سلب می کند، اما باید نسبت به این اعتقادات سنتی، نگرشی نقادانه داشته باشیم. اگرچه ما می توانیم فرضیات علمی را به صورت انقلابی ابطال کنیم ولی اگر بخواهیم سنت هایمان را هم به همین شکل نابود کنیم، فاجعه یی عمیق در انتظار جامعه خواهد بود. بنابراین نقد سنت ها و نهادهای اجتماعی، شامل اصلاح تدریجی آن دسته از آنها می شود که کارکرد خود را از دست داده اند یا کاربرد آنها عوارضی را برای جامعه ایجاد می کند. پوپر این اصلاح تدریجی را «مهندسی اجتماعی» می نامد. او این مهندسی اجتماعی را به معنای استفاده از نظریات مطرح شده در علوم اجتماعی می داند.
اما این کار باید به تدریج انجام شود زیرا دانش انسانی کاملاً خطاپذیر است و نمی توان همه سرنوشت یک جامعه را به آن سپرد.
پوپر نوعی از علوم اجتماعی را که هدفش پیشگویی تاریخی است و خود را «سوسیالیسم علمی» می نامد، تخطئه می کند. او عنوان «تاریخی گری» را به این نگرش می دهد و آن را به خصوص در اندیشه های مارکس متجلی می بیند. او با این نظر پیروان مارکس همدلی نشان می دهد که برای حل مشکلات اجتماعی نباید مانند فیلسوفان به تفسیر آنها پرداخت بلکه باید سریعاً اقدام به حل آنها کرد ولی به این نیز اذعان دارد که برای اینکه کاری انجام دهیم باید با مشکلات با سلاح نقد عقلانی روبه رو شویم نه اینکه بخواهیم فوراً تغییرات اساسی در ساختار اجتماع بدهیم.
پوپر با اینکه برای برخورد با کژکارکردی های نهادهای اجتماع بر نقد علمی تاکید می کند اما آن دسته از دانشمندانی را که تصور غلطی از کاربردهای علوم اجتماعی دارند در اشتباه می داند زیرا آنها در این توهم اند که همان گونه که می توان از طریق آشنایی با قوانین علوم تجربی، وقوع تغییرات فیزیکی، شیمیایی و... را پیش بینی کرد، می توان همین انتظار را از علوم اجتماعی داشت و با علم به قوانین آن تحولاتی مثل انقلاب و رشد یا فروپاشی اقتصادی را پیش بینی کرد. آنها وظیفه این علوم را پیشگویی تاریخی تکامل جوامع می دانند و بر این اساس کارکرد سیاسی که برای علوم اجتماعی قائلند، جلوگیری از عوارض این تکامل است.
نقدی که پوپر بر این دانشمندان وارد می کند این است که آنها پیشگویی های تاریخی خود را از پیشگویی های علمی مشروط استنتاج نمی کنند، در حالی که پیشگویی های علوم طبیعی بر مبنای شرایط خاص مطرح می شوند و در ضمن این پیشگویی های علمی در مورد ارگانیسم هایی اعتبار دارد که دچار تناوب و تکرار هستند اما اجتماعات انسانی این شرایط را ندارند و همواره در حال تغییر و تحولند.
پوپر معتقد است برای اینکه بتوانیم وظیفه علوم اجتماعی را بشناسیم باید دو عقیده در مورد اجتماع را کنار بگذاریم. یکی این نظریه است که ما کل های اجتماعی مثل طبقه ها و ملت ها را می توانیم مثل گیاهان و جانوران مورد مطالعه قرار دهیم. اما پوپر می گوید اجتماعات انسانی نباید به صورت توده یی و با یک جمع نگری ساده لوحانه بررسی شوند بلکه باید افراد و روابط بین آنها تحلیل شوند. نظریه دوم که باید طرد شود این است که نباید پدیده ها و معضلات اجتماعی مثل جنگ و فقر و... را نتیجه توطئه گروه ها و طبقاتی علیه گروه ها و طبقات دیگر بدانیم. البته پوپر نمی گوید که هیچ گاه توطئه یی شکل نمی گیرد، بلکه عقیده دارد اولاً این توطئه ها زیاد نیست و ویژگی های اجتماعات را تغییر نمی دهد، ثانیاً این توطئه ها اکثراً با موفقیت انجام نمی شوند و نتایجی را به دنبال دارند که متفاوت با خواست عاملان است.
بر این اساس پوپر وظیفه علوم اجتماعی را مطالعه نتایج اجتماعی ناخواسته اعمال و اراده های انسان ها می داند. او مثالی می زند؛ اگر کسی بخواهد خانه یی را در محله یی خاص بخرد، اصلاً مایل نیست که قیمت خانه ها در آن محله افزایش یابد ولی همین که او تمایل به خرید خانه از آنجا دارد، به صورت ناخواسته باعث افزایش قیمت می شود. به این ترتیب پوپر نتیجه می گیرد که نتایج افعال انسان ها قابل پیش بینی نیست و به همین خاطر نمی توان به این امر معتقد بود که توطئه در اجتماع می تواند اثری عمیق برجا بگذارد.

نقد علم باوری غیرعلمی
هایک نظریاتش درباره علوم اجتماعی را در کتاب «ضدانقلاب علم» آورده است. آنچه او در این کتاب مورد نقد قرار داده، تعمیم نادرست روش های علوم تجربی به علوم اجتماعی است که آن را «علم باوری» می نامد. به نظر او تفاوت این دو گونه علم در این است که متدولوژی علوم طبیعی به واقعیات و عینیات توجه می کند، در حالی که آنچه در علوم اجتماعی مطالعه می شود، ذهنیات انسان ها و نحوه تفکر آنها در مورد ماده است. علاوه بر این علوم اجتماعی باید به مطالعه «فرد» و روابط بین افراد بپردازد و از نگرش کل گرایانه به اجتماع بپرهیزد. این علم باوری نتیجه وسوسه یی است که پیشرفت های علوم طبیعی در دانشمندان علوم اجتماعی به وجود آورده است. این پیشرفت ها سبب شده است آنها بخواهند از روش هایی که علوم طبیعی برای کنترل فیزیکی محیط به کار می برند، برای هدایت و برنامه ریزی اجتماع و نهادهای آن استفاده کنند، در حالی که این یک باور غیرعلمی است زیرا آنچه در مطالعات جامعه شناختی اهمیت دارد، انگیزه های شخصی افراد است و این عالمان اجتماعی این امر را مد نظر قرار نمی دهند. به نظر هایک آنچه در علوم اجتماعی باید به آن توجه شود این است که چیزی که واقعیت دارد و دیده می شود، کل یک جمعیت انسانی نیست، بلکه افراد تشکیل دهنده آن اجتماع و روابط بین آنهاست. آن ذهنیتی که در این علوم بررسی می شود، در تک تک افراد قابل مشاهده است نه در کل اجتماع.
اما این به معنای انکار کل های اجتماعی نیست، بلکه آنچه به طور مستقیم قادر به درک آن هستیم افراد هستند، در حالی که کل های اجتماعی فقط نظریاتی در مورد روابط افراد هستند و ممکن است این نظریات هم اشتباه باشند. مثلاً ممکن است روابط خاصی که منجر به به وجود آمدن طبقه یی می شود، در شرایط خاصی شکل نگیرد و آن طبقه وجود خارجی پیدا نکند.
هایک ابتدا بر آن بود که روش علوم اجتماعی و علوم تجربی کاملاً با هم متفاوت است اما بعد از اینکه نظریه پوپر اعلام کرد در همه علوم آزمایش و پیش بینی فرآیندی مشترک است، نظراتش را تعدیل کرد. او بعد از آن می گفت هر چند اصول اساسی متدولوژی همه علوم یکسان است ولی علوم اجتماعی ویژگی های خاص خودش را دارد.
به عقیده هایک اگر دانشمندان علوم اجتماعی به ویژگی های خاص این علوم توجه نکنند، اشتباهاتی به وجود می آید.
از جمله این اشتباهات این است که محرک های رفتار انسان را به محرک های فیزیکی محدود کنیم و انگیزه ها را در رفتار انسان دخیل ندانیم. حتی محرک های فیزیکی و عینی هم در افراد با شرایط مختلف تاثیر متفاوت می گذارد.
اشتباه دیگر اندازه گیری پدیده های اجتماعی است. اگرچه روش اندازه گیری باعث پیشرفت علوم تجربی شده است ولی این کار در علوم اجتماعی منجر به مبهم شدن مسائل می شود زیرا در علوم اجتماعی یک هدف کلی وجود ندارد و جامعه یک سیستم از روابط انسانی است که با ارزش های عددی قابل اندازه گیری نیست.
هایک این امر را که ما بخواهیم چیزهایی که با هم متفاوتند به صورت یک کلیت در نظر آوریم، نهی می کند. او این اشتباه دانشمندان علوم اجتماعی را - که نام آن را می توان جمع گرایی یا اصالت جمع گذاشت -مستلزم این می داند که تصور کنیم افراد یک گروه همگی یک ذهنیت مشترک دارند. او از اینکه از اجتماعات انسانی طوری صحبت کنیم که آنها توده های مردم هستند و برداشت ها و انگیزه های واحدی دارند، محکوم می کند و معتقد است جامعه یک شخص نیست که یک ذهنیت داشته باشد و یک هدف را دنبال کند. این جمع گرایی نشانه نادیده گرفتن روابط بین افراد است.
تاریخی گری نیز از اشتباهات این دسته از دانشمندان علوم اجتماعی است. این آ موزه می گوید هیچ قانون کلی اجتماعی وجود ندارد که در جوامع مختلف و دوران های تاریخی گوناگون کاربرد داشته باشد. اعتقاد به ضرورت تاریخی نیز از ویژگی های تاریخی گری است، به این معنی که تاریخ، جوامع را ضرورتاً به سوی هدف خاصی که در نظر دارد، می راند. اصل اول به این دلیل بی معنی است که ما حتماً می توانیم فرآیندهایی را در جوامع و دوران های مختلف مشاهده کنیم که با استفاده از قوانین کلی اجتماعی می توانند مورد مطالعه قرار گیرند. مثل قوانینی که برای قیمت گذاری ها به کار می روند. اصل دوم نیز چون بر آموزه اصالت جمع متکی است و افراد را به صورت توده های اجتماعی که نمی توانند از ضرورت هایی که تاریخ بر آنها تحمیل می کند، رها شوند، اشتباه است.
اعتقاد به هدف ازپیش تعیین شده برای جوامع هم از اعتقادات بعضی از این دانشمندان است. آنها بر این نظرند که نهادهایی که انسان ها در جوامع تشکیل می دهند به شکل ارادی برای نیل به اهداف خاصی است. بنابراین اگر این نهادها نتوانند کار خود را به غایت مطلوب انجام دهند، می توان به شکل ارادی آنها را تغییر داد، در حالی که به نظر هایک نهادهای اجتماعی طی زمان و بر اساس یک نظم خودجوش ایجاد می شوند.
اما یکی از مهم ترین وجوه اختلاف هایک و پوپر در این است که هایک برخلاف پوپر اصلاً به طراحی قوانینی که به شکل تدریجی از طریق آنها بتوان نهادهای اجتماعی را با اهداف کلی جامعه هماهنگ کرد، اعتقاد ندارد. این همان آموزه یی است که پوپر به عنوان «مهندسی اجتماعی» مطرح می کند. دلیل نقد هایک بر این آموزه - که یکی دیگر از اشتباهات دانشمندان علوم اجتماعی است - این است که اطلاعاتی که ما برای برنامه ریزی اجتماعی باید به دست آوریم، بسیار ناقص و شخصی است زیرا ساختارهای اجتماعی بر اساس مجموعه یی از اطلاعات استوار نشده، بلکه در آن دانش ها، برداشت ها، ارزش ها، انگیزه های فردی انسان ها و روابط بین افراد دخالت دارد که اصلاً قابل اندازه گیری و سپس مهندسی نیست.
در نهایت به نظر هایک وظیفه علوم اجتماعی برنامه ریزی جوامع نیست، بلکه باید ما را از محدوده توانایی هایمان در کنترل آگاهانه قوانین اجتماعی مطلع کند. علوم اجتماعی هنگامی ویژگی هایی یک علم را پیدا می کنند که بتوانند تا حدودی وقایع آینده را پیش بینی کنند و اگر این پیش بینی ها اشتباه باشد بتوان تئوری های این علوم را رد کرد و البته این علوم باید بتوانند رویدادهای غیرقابل پیش بینی را نیز تشخیص بدهند. نتیجه یی که هایک می گیرد، این است که قدرت دانش علمی انسان محدوده یی دارد و هر اتفاقی در آینده را نمی توان پیش بینی کرد، زیرا این رویدادها به انگیزه های فردی اشخاص که نه قابل اندازه گیری و نه قابل پیش بینی است، بستگی دارد.

منبع: / روزنامه / اعتماد ۱۳۸۸/۱۲/۰۵
نویسنده : مرتضی افشاری