مجله  تاریخ اسلام  هیجدهم خردادماه سال 1390 شماره چهلم 

نویسنده : دکتر علی نوری* اعظم عاشوری
دعا راهی مستقیم برای برقراری رابطه بین انسان و خداوند متعال است. راهی که از عمیق ترین لایه های درونی انسان آغاز و به بلندترین جایگاه¬های وجودی منتهی می گردد و به همین خاطر همواره جزء اساسی ترین نیازهای هر انسان، است. شکل، عمق، جهت، محتوا، زمان، مکان و شرایط دعا کننده و دعا تاثیر فراوانی در تربیت، زندگی و پویایی حیات فرد و جامعه دارد. این تحقیق در صدد یافتن تاثیر دعا در ایجاد و کمال فرهنگ و تمدن شیعه می¬باشد و در پی اثبات این فرضیه است که «دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش تاثیرگذار دارد».

در این مقاله، به طور تصادفی یک دعا (دعای ندبه)، یک مناجات (مکارم الاخلاق) و یک زیارتنامه (امین الله) از ادعیه ی مهم و معتبر شیعی با روش تحلیل محتوا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

مقدمه
از اولین احساساتی که انسان همواره در درون خود به همراه داشته احساس نیاز و ناتوانی است. انسان از زمانی که پای به این جهان خاکی می¬گذارد، دوران نوزادی تا پیری همیشه خود را ناتوان و نیازمند به غیر از خود می¬بیند. به همین علت دنبال قدرتی برتر است که به او تکیه کند و به آرامش برسد. تاریخ بشر از توجه به مبدأ هستی و خالق خود خالی نبوده و به نحوی با او به نیایش و ارتباط برخاسته و این همان حقیقت دعاست که از درون آدمی به الفاظ کشیده شده است.

دعا از ریشه «دعو» به معنای فراخواندن و دعوت کردن و در اصطلاح به معنای خواندن است. دعا و عرض نیاز به درگاه الهی است که از فضل بی انتهایش به نوید «ادعونی استجب لکم» درهای سعادت را به روی هر که او را بخواند می گشاید. آرامش بخش دل هاست و روح را از حیرت و یأس بیرون می آورد و به حرکت در می آورد. به انسان انبساط و شادی درونی می¬بخشد و روح ایمان را در انسان زنده نگه می¬دارد؛ ارتباطش را با خدای خود مستحکم و از دیگران بی¬نیاز می¬کند. دعا به تعبیر رسول اکرم6 مغز عبادت است و به همین دلیل آثار تربیتی بسیاری برای انسان دارد.

می¬توان گفت زبان دعا از عناصری است که بین همه انسان ها مشترک بوده و تاریخ به وجود آمدن آن به هبوط حضرت آدم بر می گردد. خداوند مهربان به آدمu آموخت با چه کلماتی احساس درونی خود را به زبان آورد و به سوی خدای خویش بازگردد: « فتلقی آدم من ربه کلمات فتاب علیه».

در تاریخ زندگی انبیای دیگر الهی نیز چنین نیایش¬ها و طلب آمرزش از خدای مهربان به چشم می¬خورد. داستان حضرت یونس در دل ماهی، زکریا به هنگام دیدن مائده آسمانی در مقابل مریم و درخواست فرزند از خداوند در زمان پیری و... همه بیانگر این مهم است که همه انسان ها به خداوند نیازمند و برای رسیدن به هدف و خواسته خود به راز و نیاز و اظهار عجز با خدای خویش محتاج اند. در همه ادیان الهی نیز می¬بینیم که پیروان این ادیان و مکاتب دعاهایی را در ارتباط با خالق خود داشته¬اند. در کتب یهود (اشعیا، ارمیا، ذکریا) ادعیه برای موارد مختلف آمده است: دعا برای زمان خطر، دعا برای ظهور ماشیع(منجی جهانی) و.... در انجیل نیز آمده است:

عیسی به شاگردانش گفت: هرگاه دعا کنید بگویید: ای پدر ما که در آسمانی نام تو مقدس باد..... نان کفاف ما را روز به روز به ما بده و گناهان ما را ببخش، زیرا که ما نیز هر قرض دار خود را می¬بخشیم و ما را در آزمایش میاور، بلکه ما را از شریر رهایی ده.

در همه ادیان، دعا و نیایش حرکت دهنده انسان ها در همه ابعاد تربیتی زندگی بوده است. در مکتب شیعه دعا زبان ویژه ای پیدا می¬کند. در حقیقت زبان دعا در رتبه وجودی انسان شکل می¬گیرد و ما نهایت شکوه و نیاز و حلاوت و عشق و محبت را در دعاهای ائمه اطهار، این انسان ها ی کامل می یابیم که بر اسرار نهفته در عالی ترین مقام وجود و امکان وصول بر آن اشاره می کند. صحیفه سجادیه یکی از منابع مهم ادعیه شیعه و یک مکتب کامل انسان سازی است. امام سجادu در قالب زیباترین تعبیرات و فصیح ترین عبارات راهی برای صعود و مشاهده عالی ترین جلوه های توحید و کمال انسانیّت را بر روی بشر گشوده اند. به تعبیر ایشان دعا در واقع چیزی جز عبادت نیست.

آنچه در ادعیه ماثوره ائمه اطهار و صحیفه سجادیه دیده می شود آن است که لایه نخست این ادعیه همان احساس نیاز و رابطه عمیق با خداوند است؛ اما در لایه بعدی انسان ها را به سوی تزکیه و توحید و اخلاق عالی انسانی و ظلم ستیزی و عرفان والا و در یک جمله به سمت انسان پروری و ساختن فرهنگ و تمدن سوق می دهد. این ویژگی بسیار مهم مکتب تشیع است که چنین گوهر گرانبهایی را در خود جای داده است و این چراغ پر نور هدایت را در مسیر رشد و تعالی همراه دارد.

معنا و مفهوم دعا، درخواست از وجود برتر برای رهایی از مشکلات و رسیدن به خواسته هاست. برخی نیاز را در مسائل معیشتی و مادی می نگرند، عده ای در جلوه های معنوی می یابند و تعدادی نیز حیات طیّبه و جاودان الهی را نیاز واقعی و حقیقی به حساب می آورند. دعوت خداوند برای زنده کردن مؤمنان به وسیلة اجابت خدا و رسول، با وجود اینکه ما خود را زنده نمی بینیم، حقیقتی قابل توجه و تأمل است. نزد این عده عذاب هم انواع متفاوتی دارد و لذت ها هم کیفیت دیگری دارند. معیار لذت نزد آنان توجه و رسیدن به رفاه و راحتی مورد نظر بسیاری نیست، بلکه در نزدیکی حق است؛ همان طور که عذاب حقیقی در دوری ازحق است. هنگامی که نگاه انسان تنها تیرگی را می بیند و دل از تاریکی ها لبریز و از روشنی ها تهی است، بدترین عذاب بر وجود انسان سرازیر شده است؛ حالتی که آدمی لذت مناجات و آرامش یاد خدا را احساس نمی کند و گاه از نام حق گریزان می¬شود.

انگیزه انتخاب موضوع و ضرورت بحث درباره ی آن:

دعا در مکتب اهل بیت نقشی بسیار مهم در سازندگی و تربیت فرد وجامعه دارد. از دیدگاه علمی، دعا یکی از مهم ترین راهکار ها برای حل مشکلات و بر طرف کردن بحران های روحی و جسمی انسان ها است.

بر اساس نظریه مدیریت بر مبنای انتظارات، دعا تأثیر به سزایی در ایجاد حرکت در جامعه و تلاش برای رسیدن به نقطه بهتر از لحاظ مادی و معنوی دارد.

تا کنون با وجود اهمیت موضوع بر روی این مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا کار کارشناسی مفید و مدون و قابل ارائه در سطح بالا انجام نشده است.

این سؤال اصلی در اینجا مطرح است که آیا دعا به عنوان یک عنصر تربیتی، در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش دارد؟ در پاسخ به آن این فرضیه را مطرح کرده ایم که دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش تاثیرگذاری دارد.

مفاهیم
دعا: «دعا» و «دعوت» مصدر «دعا یدعو» و به معنای خواندن، فراخواندن، ندا، درخواست و استغاثه است.

درباره واژه «دعا» چنین آمده است: خواندن جمله های مأثور از پیامبر و امامان در اوقات معین برای طلب آمرزش و برآورده شدن حاجت، درخواست حاجت از خدا، نیایش، مدح و ثنا، تحیت، درود، سلام، تضرع، نفرین.

«دعا» به معنای خواندن و خطاب قرار دادن است و اصطلاحاً به خواندنی گفته می شود که به وسیلة آن، موجودی از خداوند متعال چیزی را بطلبد و درخواست نماید.

تربیت: به معنای پروردن، پروراندن، پرورش دادن، ادب و اخلاق به کسی یاد دادن است.

فرهنگ و تمدن: کلمه فرهنگ کلمه مشترک است که حوزه وسیعی از معانی متفاوت را در بر می گیرد. این کلمه در آثار ادبی گذشتگان در معنای لغوی به کار نرفته است. «این واژه مرکب که از نظر لغوی به معنای بالا کشیدن، برکشیدن و بیرون کشیدن است؛ هیچ گاه در ادبیات فارسی به مفهومی که برخاسته از ریشه کلمه باشد نیامده است».

در آثار ادبی نویسندگان و شعرای ایرانی نیز از کلمه فرهنگ معانی مختلفی استخراج گردیده است؛ در دوره قبل از اسلام در کارنامه اردشیر بابکان به معنای فنون و روش ها آمده و پس از اسلام در اشعار فردوسی به معنای دانش، هنر و فرزانگی و در زمان معاصر در مفهومی وسیع تر به معنای دانش، ادب، علم، معرفت، تعلیم و تربیت، آثار ادبی و علمی یک قوم یا ملت استفاده شده است.

واژه فرهنگ از ریشه پهلوی «فرهنج» گرفته شده و به معنای ادب و تربیت به کار می رود. از فرهنگ تعریف های گوناگونی ارائه شده است؛ اما به یقین «فرهنگ از یک مقوله متجانس نیست و بر یک واقعیت مفرد دلالت نمی کند، بلکه تعداد زیادی از عناصر را در سطوح مختلف دربر می گیرد؛ از جمله عقاید، عواطف، ارزش ها، هدف ها، کردارها، تمایلات و اندوخته ها».

ادوارد تایلور اولین و جامع ترین تعریف از واژه فرهنگ را این گونه بیان می کند:

فرهنگ مجموعه ای پیچیده که شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنایع تکنیک ها، اخلاق، قوانین، سنن و بالأخره تمام عادات و رفتارها و ضوابطی است که انسان به عنوان عضو یک جامعه آن را از جامعه خود فرا می گیرد و در قبال آن جامعه تعهداتی به عهده دارد.

«تمدن» واژه ای عربی از ریشة مدن به معنای دارا بودن اخلاق و آداب اهل شهر (مدینه) آمده است. در کتاب لغت المنجد در معنای تمدن جملة «تَخلُقُ أهل المدائن» ذکر شده است. در زبان انگلیسی و فرانسه واژة «تمدن» معادل «Civilization» آمده است که از کلمة لاتین «Civilis» و از ریشة «Civis» به معنای اهل شهر می باشد.

در هر حال واژة تمدّن مفاهیمی چون «پیشرفت، آداب، مهربانی و رعایت مقررات» را به همراه دارد. در لغت نامة دهخدا این کلمه به معنای «انتقال از خشونت و جهل به حالت ظرافت و انس و معرفت و مجازاً به معنای تربیت و آداب» آمده است.

رابطه فرهنگ و تمدن: غالب صاحب نظران علوم اجتماعی در تحلیل های خود بین این دو مفهوم تفاوت قائل اند. به نظر «مک ایور» فرهنگ معادل است با بیان حالات زندگی (ایدئولوژی، دین و ادبیات) و تمدن عبارت است از تشکل جامعه و نظام و کنترل شرایط اجتماعی (تکنیک ها و سازمان های اجتماعی). «کروبر» فرهنگ را به ارزش های اجتماعی و تمدن را به واقعیت های اجتماعی مرتبط می داند.

تشیع: شیعه در لغت به معنای پیروان و یاران است و بر مفرد، تثنیه و جمع و نیز بر مذکر و مؤنث به طور یکسان اطلاق می شود. در اصطلاح، شیعه به پیروان علیu گفته می شود که معتقد به امامت و خلافت بلافصل ایشان از طریق «نصب» و «نص» پیامبر اکرم6 هستند.

شیعه به همان معنای مذکور در زمان پیامبر6 نیز مطرح بوده است. و تعبیر «شیعه علی» بارها در سخنان آن حضرت به کار رفته است. وضعیت شیعه در زمان های مختلف به یک صورت نبوده است. اما عنصر اساسی برای تشیع که اعتقاد به امامت علیu از طریق نص است از ابتدای اسلام و در همه دوره ها در میان شیعه دیده می شود.

دیرپاترین تصاویری که از ابتدایی ترین انسان ها در دل غارها و حفره¬ها و کوه ها به دست آمده به نحوی زندگی او را با نیایش و دعا به درگاه وجودی برتر به تصویر می-کشند. حال ما چه این فعل و انفعال را به تعالیم انبیا از آغازین روز خلقت انسان نسبت دهیم و چه بر اساس آنچه بعضی از دانشمندان تصور می¬کنند، ناشی از جهل و نادانی او به علل طبیعی پدیده ها و در نتیجه رو کردن به خرافه و توتم بپنداریم، در اصل موضوع که تعلق خاطر انسان به نیایش و دعا به درگاه قدرت برتر است، تغییری رخ نمی دهد. هرچند می توان این دو دیدگاه را در این نقطه مشترک گرد آورد و خرافه پرستی بعضی از انسان ها از روزگار نخستین تاکنون را به جهل و نادانی آنان به علة العلل پدیده ها یعنی خداوند متعال و تعالیم انبیا او وابسته کرد. فلاسفه نیز نیاز انسان به نیایش و دعا و پرستش را نیازی فطری می دانند و جزء ذات او تلقی می کنند.

به هر حال بشر پیوسته و علی الخصوص در مواقع بحرانی دست به دعا و نیایش بر می دارد و در بسیاری از برهه های تاریخ این نیاز او باعث شده تا انسان های زیرک به سوء استفاده از آن برخیزند و با ایجاد بتکده ها و خدایان خیالی این نیاز را به سوی منافع فردی و جمعی خود ساماندهی و وسیله ای برای استثمار جوامع قرار دهند. از سوی دیگر دعا چون در اوج بر انگیختگی انسان شکل می گیرد، در سازماندهی هیجان و شکفتگی استعدادهای نهفته وی، چه به صورت فردی و چه جمعی، نقشی بی بدیل ایفا می¬کند. یکی از مهم ترین ارکان ادیان الهی در هدایت انسان ها شکل دادن و جهت دادن به دعاهای آنها بوده و به همین علت از اصل موضوع دعا عموم فرهنگ ها و تمدن های بشری بهره مند بوده اند؛ اما چیزی که در این زمینه مذهب شیعه را از بقیه موارد متمایز می کند دو نکته مهم است:

1- آنکه مذهب شیعه به علت فشارهای طولانی و متمادی طی قرن ها بر اساس عنصر بنیادین تقیه سعی در انتقال فرهنگ داشته و در این زمینه دعا مهم ترین یا یکی از مهم ترین روش هایی بوده که توانسته عمیق¬ترین مفاهیم معنوی را با استوارترین مبانی فکری و تربیتی فردی و اجتماعی پیوند دهد و بر اساس آموزه¬های خود دیانت را با سیاست گره بزند. ادعیه وارده از اهل بیت علیهم السلام در شکل¬گیری این عناصر و مفاهیم بسیار موثر بوده و هستند.

2- وجود عناصر عصمت و عدالت باعث شده تا خاستگاه دعا در مذهب شیعه از آنچه در بعضی از فرهنگ ها و تمدن ها بر اساس منافع فردی و جمعی پدید آورندگان شکل گرفته، مصون ماند و در واقع کل مجموعه را به صورت یک سیستم به هم پیوسته به سوی هدفی متعالی رهنمون شود. هدفی که منافع تمامی بشر در ایجاد صلح و عدل را در جامعه ای در زیر سایه امامت و ولایت عادل ترین و پاک ترین انسان ها و با کارکرد امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و تقیه شکل داده، در نقطه اوج با حکومت مهدی (عج) پیش روی بشری تعریف نموده است. به خاطر همین خصوصیات است که صحیفه سجادیه را قرآن بالارونده در قبال قرآن مجید یعنی قرآن فرود آمده نام می برند.

دعا دارای مفهومی عمیق، گسترده و دارای شمول عام است. به همین علت برای زمان ها و مکان های متفاوت و در هر حالتی امکان استفاده از آن در نظر گرفته شده و کارامدی آن به تجربه رسیده است. برخی از آنها به صورت زیارتنامه در مکان های خاص و برخی به صورت مناجات نامه و بعضی دیگر به درخواست از خداوند می پردازد. در احادیث و منابع شیعی زمان ها و مکان های خاصی برای استجابت ادعیه وارد و توصیه شده است. به جهت عظمت و قداست برخی از اوقات سال یا ماه مانند ماه رمضان و شب های قدر و یا در مکان های مقدس مانند مسجدالحرام و قبور مطهر ائمه امکان استجابت دعا بیشتر است؛ اما مهم حضور قلب و همزبان بودن زبان و دل با هم است و دیگر آنکه دعا با سنت های خداوند در تنافی نباشد و شرایط دیگری در استجابت دعا وجود دارد که در اینجا به مواردی از آنها اشاره شده است.

«زمان و هنگام دعا» که بر اجابت دعا تأثیر دارد شامل دو بخش است:

1- بخش هایی از زمان که درک آن در همة ایام سال ممکن است و اهمیت بسیاری دارند؛ مانند: هنگام اذان و اقامه، بین دو خطبه نماز جمعه، به هنگام بارش باران در سفر، بین نماز ظهر و عصر در روز چهارشنبه، در حال بیماری، نماز وتر، به هنگام افطار و اضطرار، به هنگام اضطرار و درماندگی، به هنگام جهاد سپاهیان اسلام، به هنگام تلاوت قرآن و پس از آن، به هنگام وزیدن باد، به هنگام شهادت شهید و ریختن خونش بر زمین و به هنگام سجده که نزدیک ترین حالت انسان با خداست. همچنین به هنگام بروز حوادث طبیعی؛ مانند: رعد و برق، زلزله، توفانی شدن دریا، وزیدن بادهای سهمگین، گرفته شدن خورشید و ماه.

به هنگام بروز حوادث اجتماعی: جنگ ها، دفاع ها، آفریدن حماسه ها و از خودگذشتگی ها و....

به هنگام وقوع رخدادهای زندگی، سفر، انتخاب همسر و ازدواج، تولد فرزند، پوشیدن لباس نو، رفتن به خانه نو، حلول سال نو و نوروز و....

و به هنگام دیدن زیبایی ها و نعمت های پروردگار، نگاه کردن به آسمان و ستارگان، بوییدن گل ها، دیدن میوه ها، مشاهده زیبایی ها و نشانه های خدا در آفرینش (دریا، کوه، جنگل و...).

بخش هایی از زمان که در طول سال یکبار یا چندبار درک می شوند که برتر از همة اوقات هستند: شب ها و روزهای قدر و تمام ماه مبارک رمضان، شب ها و روزهای اول و آخر هر ماه به ویژه شب و روز اول ماه رجب، نیمه شعبان، هفده ربیع الاول، عید فطر، عید قربان، دهه اول ذی الحجه، شب و روز عرفه از اهمیت فراوانی برخوردار است.
از سوی دیگر مکان هایی برای دعا و عبادت تعیین و تأکید شده اند که از قداست و اهمیت ویژه ای برخوردارند و اندیشیدن و برانگیختن شور و حال نیایشگران را سبب می شوند. مسجدالحرام، کعبه، حِجر اسماعیلu، مقام ابراهیمu، بالای کوه صفا، عرفات و جاهای مقدس دیگری در حرم مکه همچون (غار حراء)، غار ثور، جبل الرحمه، شعب ابی طالب، قبرستان ابی طالب، همچنین مسجد النبی، حرم امام حسینu، مسجد کوفه، قبور مطهرائمه علیهم السلام و مسجد جمکران، که افزون بر یادآوری و بندگی انبیای الهی به نیایش های نیایشگران روح می بخشند و استجابت دعاهای مؤمنان را سبب می شوند.

امام هادیu می فرمایند: از برای خدا بقعه هایی است که دوست می دارد در آن مکان ها دعا شود و اجابت فرماید و حائر حسینی از آن بقعه هاست.

شناخت آداب دعا و انجام شرایط آن نیز در اثربخشی دعا و استجابت آن مؤثر است. افزون بر طهارت باطنی (پاکدلی، اخلاص و نیت و قصد قربة الی الله) طهارت ظاهری (غسل، وضو، لباس پاکیزه، مسواک زدن، استعمال بوی خوش، روبه قبله بودن و... ) از آداب دعا به شمار می آیند. همچنین کمک به نیازمندان، دادن صدقه یا هدیه ای به مستمندان و اطعام گرسنگان، پیش از دعا کردن، از آداب دعا و عوامل استجابت آن است. پرهیز از تجاوز و ستم به دیگران، احسان و نیکوکاری، توبه و استغفار از گناهان، پرداخت مظالم و حقوق مردم، پاک ساختن دل از کینه و بغض، تغذیه از حلال و پرهیز از حرام، پرهیز از پرخوری، پرهیز از فحاشی و سخنان ناروا و مداومت بر فرایض و نوافل نیز از آداب دعا و شرایط استجابت آن است.

هر ملت و جامعه در طول تاریخ زندگی دستاوردهای مادی و معنوی خود را به نسل های بعدی منتقل می کند و این هویت همان فرهنگ و تمدن آن جامعه و ملت و قوم است. فرهنگ مجموعه پیچیده ای از دانش ها، باورها، هنر، اخلاقیات، حقوق و عادات و رسوم مردم و توانمندی هایی است که انسان به عنوان جامعه دارد و در حقیقت حاصل تلاش فکری و جمعی بشر است و تمدن عالی ترین مرتبه حیات جمعی است که با جامعه پذیری، نقد پذیری، نظم پذیری، تقسیم کار و نوآوری همراه و شامل امور اقتصادی، دولت، حاکمیت، زبان، هنر و علوم و فنون می شود. آنچه می تواند تمدن را از فرهنگ متمایز کند، جنبه عینی بودن تمدن است؛ در حالی که فرهنگ جنبه ذهنی دارد و عینی نیست؛ اما این دو مقوله در جوامع بشری بی تأثیر از یکدیگر نیستند و ممکن است در بسیاری موارد تمدنی به واسطه فرهنگ موجود در آن قوام گیرد و بالعکس. در هر جامعه ای که باورهای اخلاقی رشد کند و مردم اصول اخلاقی و ارزش ها را محترم شمارند اعتماد و امنیت بالا رفته، ارتباطات توسعه یافته، بستر فرهنگی مناسبی برای حفظ و تقویت تفاهم در نظام اجتماعی به وجود می آید که ناچار از پایبندی به قانون است و این نشانه حرکت جامعه به سوی مدنیت است.

موجودیت فرهنگ و تمدن اسلامی را می توان از آغاز دعوت پیامبر از مردم برای ایمان به خدا دانست. این مرحله اول بود و اما مرحله بعدی زمانی بود که پیامبر اسلام6 به مدینه هجرت نمود و حکومت اسلامی در این شهر تشکیل داد. پس از آن حکومت اسلامی فراتر از منطقه خود گسترش یافت و پس از تثبیت حاکمیت اسلام امکان ارتباط مسلمانان با حوزه¬های تمدنی دیگری مانند روم، ایران و مصر که همجوار بودند، فراهم آمد. با گسترش و انتشار اسلام زمینه دستیابی مسلمانان به علوم و دانش های پراکنده در شرق و غرب دنیای آن روزگار فراهم شد. تشیع نیزاز همان زمان پیامبر به صورت علنی در روز عید غدیر پی ریزی و پیامبر واژه شیعه را در مورد پیروان امام علیu به کاربرده است. امام سجادu می فرماید: «پیامبر به علیu فرمود: به شیعیانت بشارت بده که من شفیع آنها خواهم بود...». در کتب معتبر شیعه و سنی احادیثی نقل شده که در آنها پیامبر6 باصراحت از شیعه علی نام برده اند و عملاً با عناوین مختلف آن را وارد حوزه تفکر اسلامی کرده اند. این مرحله اول حیات شیعه بوده و مرحله دوم آن از رحلت پیامبر6 شروع می شود. در این دوره که زمان حکومت خلفاست، پیروان حضرت علیu با راهنمایی های امام خود در امور سیاسی و اجتماعی و جنگ ها شرکت و از محضر ایشان در تفسیر و عقاید و احکام فقهی استفاده و پیروی می کردند. دوره سوم بعد از قتل عثمان و حکومت حضرت علیu شروع می شود. در این دوره علاوه بر امامت، ولایت سیاسی امام نیز محقق شده و شیعه در ابعاد مختلف اجتماعی نقش بیشتری پیدا می کنند. بعد ازشهادت ایشان حیات شیعه وارد مراحل سختی شده اما در هر مرحله به حیات خود ادامه داده و با استفاده از فرهنگ غنی که از امامان خود به دست آورده است به رشد و تعالی خود ادامه می دهد.

در مورد مفهوم دعا با مطالعه در منابع مختلف به این نتیجه می رسیم که:

از دیدگاه دانشمندان یک عنصر تربیتی است که از زمان حیات انسان با انسان همراه بوده است.

از نظر ادیان مختلف به طور ویژه یک عنصرفرهنگ دینی است که به عنوان جزئی تفکیک ناپذیر از تمامی ادیان در فرهنگ مربوط به آنها وجود داشته و دارد.

از نظر دین اسلام و مذهب شیعه نقشی بسیارگسترده و فراگیر در فرهنگ داشته و دارد و به واقع یکی از ارکان شکل دهنده و جهت دهنده و آینده ساز آن می باشد. بخش مهمی از خصوصیات تمدنی شیعه بر اساس این زیر ساخت فرهنگی شکل می گیرد. حضور دعا در تمامی لحظات، مکان ها، زمان ها، شرایط بحرانی، وضعیت های عادی، خصوصیات فردی و اجتماعی، شادی ها و غم ها، نیازها و نمازها درمذهب شیعه نشان دهنده گسترده بودن فراوان آن به عنوان یک عنصر ویژه تربیتی می باشد. دعا در مذهب شیعه بیشتر فعلیت معنوی دارد و کارکرد آن در اعمال و رفتار و کردار فرد در جامعه بازتاب می یابد، پس ماهیتی فرهنگی و کارکردی تمدن ساز دارد.

همچنین مطالعه در تاریخ فرهنگی و تمدنی شیعه مارا به این نتایج می رساند که:
دوره ای به نام تمدن اسلامی وجود دارد که از زمان خلفا تا زمان اوج آن یعنی دوره عباسیان و امویان، مذهب شیعه و پیروان آن عموماً تحت فشار بوده و شیعیان بیشتر از آنکه بتوانند نماد های عینی و بیرونی و تمدنی از خود نشان دهند، خصوصیات محتوایی و غیر عینی خود را که رویکردی فرهنگی دارد در آن دوره توسعه داده اند.

شیعه در دوره مذکور هرگاه فرصتی را فراهم دیده، و پس از آن به طور مستمر توانسته در قالب های مختلف از قبیل زیدیه، فاطمیان، آل بویه و صفویه و پس از آن تشکیل دولت داده و رویکردهای محتوایی و فرهنگی خود را، کار کردهای تمدنی و عینی بخشد.

آنچه به عنوان آینده فرهنگ وتمدن شیعی در ادعیه به تصویر کشیده شده و برای معتقدان و علاقه مندان آن به صورت انتظار در آمده، تشکیل حکومت جهانی الهی(مدینه فاضله) با حاکمیت کامل ترین انسان (مهدی(عج)) است. اندیشه ای که در تمامی ادیان الهی مشترک بوده و انتظاری سازنده فرهنگ وتمدن مبتنی بر ارزش های الهی را در پی داشته، جوامع وعلی الخصوص جامعه شیعی را در مسیر زمان بدان سو جهت دهی، هدایت و ساماندهی نموده است. کارکرد اصلی ادعیه کمک به ساختن فرهنگ مبتنی بر این موضوع وسپس تشویق در به فعلیت درآمدن تمدن مبتنی برآن می باشد.

دستاوردها
1- دعا نقطه مشترک همه انسان ها در طول تاریخ بوده است، چرا که انسان موجودی است که در عین فقر و نیاز و ناتوانی و در مسیر زندگی سعی داشته خودرا به موجودی برتر و تواناتر از خود متصل کند.

انسان ها به روش های متفاوتی با معبود خود ارتباط برقرار نموده و نیازها و خواسته ها را مطرح نموده اند. در ادیان دیگر نیزجملاتی در قالب دعا دیده می شود.

این نوع ارتباط انسان با خالق خویش تأثیرات شگرفی در تمامی زوایای زندگی انسان دارد. بدین جهت در روایات از دعا به عنوان بهترین عبادت نام برده شده است. علاوه بر اینکه انسان با طرح خواسته های خود با خالق یکتا، به آنها می رسد. از لحاظ روانی و روحی نیز به آرامش می رسد.

نکته مهم و قابل توجه آن است که گر چه همه انسان ها در طول تاریخ در مسیر زندگی خود به این نقطه رسیده اند که دست به دعا و راز و نیاز با خالق خود بردارند، اما در فرهنگ شیعه ادعیه از زبان اشخاصی که خود انسان های کامل اند و عمیق ترین و برترین ارتباط با معبود خود را دارند با تعابیر بسیار باشکوه و زیبا بیان شده و این در فرهنگ ها و جوامع دیگر دیده نشده است. ادعیه ای که از امامان معصوم علیهم السلام رسیده دارای مضامین بسیار عمیق و بلند و تأثیرگذار می باشد که نشان از عمق و ژرفا و نورانیت وجودی آنهاست و در حقیقت بعد از قرآن کریم راه نزدیکی برای رسیدن به تقرب خداوند و رسیدن انسان به نقطه اوج و کمال خود می باشد. معارفی که در ادعیه وارده از معصومین علیهم السلام دیده می شود شامل شناخت خداوند از طریق اسما و اوصافی است مانند جلال، قدرت، عظمت، رحمت و نورانیت و…می باشد که با تعابیر بسیار زیبا و جذاب بیان شده اند. همچنین یادآوری نیاز شدید انسان به خداوند و جلب رحمت و عطوفت او، توبه و انابه و بازگشت از گناهان و غفلت ها به سوی خداوند متعال و نزدیک شدن به او با شستشوی وجود خود از رذایل و بدی ها می باشد. اگر گذری کوتاه بر فرهنگ و تمدن شیعه داشته باشیم می بینیم که عناصر ویژه ای این فرهنگ را از دیگران متمایز نموده، تفاوت محسوسی بین جوامع شیعی و دیگر جوامع پدید آورده است. ایمان، اراده و شجاعت و پویایی فکر و اندیشه و حرکت به سمت جلو و نشاط و … ازاین مواردند.

تجزیه و تحلیل آماری
در مطالعه نمونه ها که به طور تصادفی سه دعای معتبر ندبه، مکارم الاخلاق و زیارت امین الله را به روش تحلیل محتوا شامل می شود، هشت شاخص فرهنگی و هشت شاخص تمدنی را استخراج و فرازهای دعا را بر اساس آنها طبقه بندی کردیم. (جدول زیر)

شاخص های تمدنی(عینی) شاخص های فرهنگی(محتوایی)

امور اقتصادی معارف

دولت و حاکمیت باورها

همکاری وتعاون هنر

علوم و فنون مذهب

جامعه پذیری آداب و رسوم

نظم پذیری اخلاق

قانون گرایی زبان

امنیت وآرامش تعلیم و تربیت

براین اساس نتایج زیر استحصال شده است:
در دعای ندبه از تعداد 291 فراز شاخص های طبقه بندی شده، تعداد 190 فراز به شاخص های فرهنگی و 101 فراز به شاخص های تمدنی مربوط می شود. در این بین شاخص های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت اند از:
اولویت شاخص¬های فرهنگی(محتوایی) تعداد - اولویت شاخص های تمدنی (عینی) تعداد

1 تعلیم و تربیت 106 - 1 دولت و حاکمیت 65

2 مذهب 33 - 2 امنیت وآرامش 16

3 باورها 23 - 3 قانون گرایی 8

4 اخلاق 17 - 4 نظم پذیری 6

5 آداب و رسوم 6 - 5 همکاری وتعاون 4

6 معارف 6 - 6 امور اقتصادی 1

در مناجات مکارم الاخلاق از تعداد 202 فراز شاخص های طبقه بندی شده، تعداد 99 فراز به شاخص های فرهنگی و 103 فراز به شاخص های تمدنی مربوط می شود. در این بین شاخص های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت اند از:
اولویت شاخص های فرهنگی(محتوایی) تعداد - اولویت شاخص های تمدنی(عینی) تعداد

1 اخلاق 49 - 1 دولت و حاکمیت 28

2 تعلیم و تربیت 35 - 2 امنیت وآرامش 28

3 مذهب 13 - 3 امور اقتصادی 22

4 آداب و رسوم 1 - 4 همکاری وتعاون 11

5 معارف 1 - 5 قانون گرایی 7

- 6 جامعه پذیری 4

7 نظم پذیری 3

در زیارت امین الله از تعداد 44 فراز شاخص های طبقه بندی شده، تعداد 16 فراز به شاخص های فرهنگی و 28 فراز به شاخص های تمدنی مربوط می شود. در این بین شاخص های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت اند از:
اولویت شاخص های فرهنگی(محتوایی) تعداد - اولویت شاخص های تمدنی(عینی) تعداد

1 تعلیم و تربیت 9 - 1 امنیت وآرامش 16

2 اخلاق 3 - 2 دولت و حاکمیت 5

3 مذهب 2 - 3 امور اقتصادی 4

4 آداب و رسوم 2 - 4 همکاری وتعاون 2

- 5 قانون گرایی 1

در نتیجه گیری کلی از این ادعیه، از تعداد 537 فراز، تعداد 306 فراز (57 درصد ازکل) به شاخص های فرهنگی و تعداد231 (43 درصد ازکل) به شاخص های تمدنی مربوط می شود. شاخص های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت عبارتند از:

اولویت شاخص¬های فرهنگی (محتوایی) تعداد درصد درصد کل - اولویت شاخص¬های تمدنی(عینی) تعداد درصد درصد کل

1 تعلیم و تربیت 150 49 28 - 1 دولت و حاکمیت 98 42 18

2 اخلاق 69 22 13 - 2 امنیت وآرامش 60 26 11

3 مذهب 48 16 9 - 3 امور اقتصادی 27 12% 5

4 باورها 23 8 4 - 4 همکاری وتعاون 17 7 3

5 آداب و رسوم 9 3 2 - 5 قانون گرایی 15 6 3

6 معارف 7 2 1 - 6 نظم پذیری 9 4 2

- 7 جامعه پذیری 4 3 1

درصدهای مقایسه ای نیز عبارت اند از:
نتیجه¬گیری نهایی
با مشاهده درصدهای بالای تأثیرگذاری شاخص های فرهنگی و تمدنی در ادعیه شیعه بر اساس روش توصیفی و تحلیل محتوا، فرضیه ما یعنی «دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش تأثیرگذار دارد». اثبات می شود.

از مجموع این تحقیق موارد زیر نیز به دست می آید:

دعا از زیبا ترین واقعیات عالم انسانی است و صرف نظر از بحث استجابت به تنهایی برای انسان کشش و جاذبه زیادی دارد و او را از همه تعلقات جدا و به خالق بی همتای خود متصل می کند.
بهترین و غنی ترین زبان دعا در کلام معصومین علیهم السلام تجلی نموده است. این ادعیه بهترین و سریع ترین مسیر را برای رسیدن انسان به رشد و کمال نشان می دهند؛ بنابراین ادعیه در فرهنگ و تمدن شیعه نقش محوری در مباحث خداشناسی و تربیتی و سیاسی و اجتماعی دارند.
صحیفه سجادیه به عنوان یکی از عظیم ترین منابع دعا در فرهنگ و تمدن شیعه دارای سرمایه وسیع معرفتی و ساختار هنری بسیار زیبا و حاوی مضامین سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، تربیتی و خداشناسی می باشد.
با بررسی در محتوای ادعیه و با در نظر گرفتن شاخص های فرهنگی و تمدنی به این نتیجه می رسیم که دعا که عنصری زبانی است، با وجود داشتن ماهیت فرهنگی کارکردی تمدن ساز دارد.
تمدنی که در مذهب شیعه در قالب دعا ارائه می شود با ظهور و حضور مهدی (عج) و تشکیل دولت عدل جهانی وی واقعیت خارجی پیدا می کند. این تمدن دارای ویژگی هایی است که در جای جای ادعیه برای مشتاقان تبیین و تشریح شده است.
در مذهب شیعه، فرد و جامعه به وسیله دعا به تربیت و تزکیه نفس اقدام کرده و به طور مرتب و در طی زمان به آماده ساختن خود برای رسیدن به نقطه آرمانی این مذهب یعنی انسان کامل در فرد و مدینه فاضله در جامعه می پردازد.
ادعیه شیعه از لحاظ عمق، زیبایی، وحدت و همگرایی و نیز ارائه چشم اندازی به عمق فطرت و بلندای عدالت و عصمت بی مانند است.
توجه به ادعیه شیعه و استفاده مرتب از آن در طهارت و رشد و تعالی فرد و جامعه تاثیر فراوان داشته و دوری از آن که موجب از دست دادن زمینه ایمنی و سلامت و سعادت فرد و جامعه خواهد شد.
پیشنهاد

در طول تاریخ شیعه، دعا مهم ترین یا حداقل یکی از مهم ترین نقش ها را در ادامه حیات، رشد، پویایی و جهت دهی افراد و جوامع شیعی به سوی انسان کامل و مدینه فاضله برعهده داشته و با ایجاد ارتباط عاطفی بین انسان ها و خداوند متعال دایماً آنها را به سوی وضعیت بهتر رهنمون شده است؛ به همین علت نمی توان از تأثیر دائم این عنصر در بهبود مستمرفرهنگ وتمدن چشم پوشی نمود. از این لحاظ ادعیه نقشی مانند آب حیات برای ادامه فرهنگ و تمدن شیعی داشته اند؛ اما متأسفانه مدتی است به علت حضور پررنگ ماهواره، اینترنت، رسانه های جمعی، این نقش کمرنگ شده و آن آب حیات جای خود را به آب هایی نه چندان مفید یا حتی آلوده داده است. پسندیده است مسئولان امور به تأثیر و کارکرد دعا در فرهنگ و سپس رویکرد تمدن ساز آن برای حیات طیبه فرد و جامعه اهتمام بیشتری کنند. از سوی دیگر شایسته است علما و روحانیت به عنوان پرچمداران حیات و حرکت معنوی مردم به عنصر دعا و نشر و توسعه آن در زندگی فردی و جمعی مردم هرچه بیشتر عنایت فرموده واین نقش را پر رنگ تر و اثربخش تر سازند. در این زمینه نظریه مدیریت بر مبنای انتظارات یکی از جنبه¬های مهمی است که می¬تواند مورد توجه قرار گیرد.

پی نوشت ها
. بقره (2) آیه37.

. انجیل لوقا (تهران: نشر علم، 1388) 11 / 2 ـ 4.

. الامام علی بن الحسینu، صحیفه سجادیه، چاپ رایزنی فرهنگی ایران در سوریه، دعای 45/15.

. رک: فلسفی، شرح وتفسیر دعای مکارم الاخلاق (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1388).

. رک: عباس منوریان،«مدیریت بر مبنای انتظارات MBE قدرت پیشگویی مثبت»، مجله اقتصاد مدیریت، شماره قدس سرّهم، فروردین1369.

. حسن عمید، فرهنگ عمید (تهران: انتشارات امیر کبیر، 1374) ج 1، ص 953.

. همان، ص559.

. محمود روح الامینی، زمینه فرهنگ شناسی (تهران: عطار، 1388) ص11.

. داریوش آشوری، تعریف ها و مفهوم فرهنگ (تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1357) ص15-17.

. محمدتقی جعفری، فرهنگ پیرو فرهنگ پیشرو (تهران: موسسه تدوین ونشرآثارعلامه جعفری، 1379) ص36.

. محمود روح الامینی، پیشین، ص147.

. آگ برن و دیگران، زمینة جامعه شناسی، ترجمه و اقتباس امیرحسین آریانپور (تهران: نشر گستره،1381)، ص411.

. علی¬اکبر دهخدا، لغت نامه (تهران: چاپ دوم از دوره جدید، دانشگاه تهران، 1377) ج5.

. محمود روح الامینی، پیشین، ص 43.

. همان.

. ر.ک: اسماعیل ابن حماد الجوهری، الصحاح، تاج اللغه وصحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار (بیروت: دار العلم للملایین،1990 م) ج3، ص1240؛ شیخ صفی الرحمن المبارکپوری، مصباح المنیر (لبنان: مکتب دارالسلام،2003 م)، ص329؛ ابو الحسین احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغه (قم: نشر دارالفکر، 1399 ق)، ج3، ص235؛ احمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط (تهران: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1386)، ج3، ص49.

. رک: حسن بن موسی نو بختی، فرق الشیعه، ترجمه و تحقیق محمد جواد مشکور (تهران: انتشارات علمی وفرهنگی،1386) ص17؛ شیخ مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، به اهتمام مهدی محقق (تهران: نشر موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل و دانشگاه تهران) 1384، ص1؛ عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، تحقیق محمدفتح الله بن بدران (قم: نشر صادق، 1387) ج1، ص146.

. ابن شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول6، ترجمه: صادق حسن زاده (تهران: نشر آل علیu، 1388)، ص 510.

. محمدعلی اسلامی ندوشن، فرهنگ و شبه فرهنگ (تهران: توس، 1354) ص علیهما السلام قدس سرّهما – علیه السلام صلی الله علیه و آله.

. محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، ترجمه: آقا نجفی اصفهانی (قم: نشر بکاء، 1385) ج2،ص60.

. رک: اعظم عاشوری، تأثیر دعا در حیات و پویایی فرهنگ و تمدن شیعه (قم: پایان نامه سطح سه، مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، 1388).

. رک: علی نوری مطلق، «ویژگیهای فرهنگی و تمدنی شیعه»، مجله علمی پژوهشی شیعه شناسی، ش29،تابستان1389.

. رک: علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی،1384).

دعا راهی مستقیم برای برقراری رابطه بین انسان و خداوند متعال است. راهی که از عمیق ترین لایه های درونی انسان آغاز و به بلندترین جایگاه¬های وجودی منتهی می گردد و به همین خاطر همواره جزء اساسی ترین نیازهای هر انسان، است. شکل، عمق، جهت، محتوا، زمان، مکان و شرایط دعا کننده و دعا تاثیر فراوانی در تربیت، زندگی و پویایی حیات فرد و جامعه دارد. این تحقیق در صدد یافتن تاثیر دعا در ایجاد و کمال فرهنگ و تمدن شیعه می¬باشد و در پی اثبات این فرضیه است که «دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش تاثیرگذار دارد».

در این مقاله، به طور تصادفی یک دعا (دعای ندبه)، یک مناجات (مکارم الاخلاق) و یک زیارتنامه (امین الله) از ادعیه ی مهم و معتبر شیعی با روش تحلیل محتوا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

مقدمه
از اولین احساساتی که انسان همواره در درون خود به همراه داشته احساس نیاز و ناتوانی است. انسان از زمانی که پای به این جهان خاکی می¬گذارد، دوران نوزادی تا پیری همیشه خود را ناتوان و نیازمند به غیر از خود می¬بیند. به همین علت دنبال قدرتی برتر است که به او تکیه کند و به آرامش برسد. تاریخ بشر از توجه به مبدأ هستی و خالق خود خالی نبوده و به نحوی با او به نیایش و ارتباط برخاسته و این همان حقیقت دعاست که از درون آدمی به الفاظ کشیده شده است.

دعا از ریشه «دعو» به معنای فراخواندن و دعوت کردن و در اصطلاح به معنای خواندن است. دعا و عرض نیاز به درگاه الهی است که از فضل بی انتهایش به نوید «ادعونی استجب لکم» درهای سعادت را به روی هر که او را بخواند می گشاید. آرامش بخش دل هاست و روح را از حیرت و یأس بیرون می آورد و به حرکت در می آورد. به انسان انبساط و شادی درونی می¬بخشد و روح ایمان را در انسان زنده نگه می¬دارد؛ ارتباطش را با خدای خود مستحکم و از دیگران بی¬نیاز می¬کند. دعا به تعبیر رسول اکرم6 مغز عبادت است و به همین دلیل آثار تربیتی بسیاری برای انسان دارد.

می¬توان گفت زبان دعا از عناصری است که بین همه انسان ها مشترک بوده و تاریخ به وجود آمدن آن به هبوط حضرت آدم بر می گردد. خداوند مهربان به آدمu آموخت با چه کلماتی احساس درونی خود را به زبان آورد و به سوی خدای خویش بازگردد: « فتلقی آدم من ربه کلمات فتاب علیه».

در تاریخ زندگی انبیای دیگر الهی نیز چنین نیایش¬ها و طلب آمرزش از خدای مهربان به چشم می¬خورد. داستان حضرت یونس در دل ماهی، زکریا به هنگام دیدن مائده آسمانی در مقابل مریم و درخواست فرزند از خداوند در زمان پیری و... همه بیانگر این مهم است که همه انسان ها به خداوند نیازمند و برای رسیدن به هدف و خواسته خود به راز و نیاز و اظهار عجز با خدای خویش محتاج اند. در همه ادیان الهی نیز می¬بینیم که پیروان این ادیان و مکاتب دعاهایی را در ارتباط با خالق خود داشته¬اند. در کتب یهود (اشعیا، ارمیا، ذکریا) ادعیه برای موارد مختلف آمده است: دعا برای زمان خطر، دعا برای ظهور ماشیع(منجی جهانی) و.... در انجیل نیز آمده است:

عیسی به شاگردانش گفت: هرگاه دعا کنید بگویید: ای پدر ما که در آسمانی نام تو مقدس باد..... نان کفاف ما را روز به روز به ما بده و گناهان ما را ببخش، زیرا که ما نیز هر قرض دار خود را می¬بخشیم و ما را در آزمایش میاور، بلکه ما را از شریر رهایی ده.

در همه ادیان، دعا و نیایش حرکت دهنده انسان ها در همه ابعاد تربیتی زندگی بوده است. در مکتب شیعه دعا زبان ویژه ای پیدا می¬کند. در حقیقت زبان دعا در رتبه وجودی انسان شکل می¬گیرد و ما نهایت شکوه و نیاز و حلاوت و عشق و محبت را در دعاهای ائمه اطهار، این انسان ها ی کامل می یابیم که بر اسرار نهفته در عالی ترین مقام وجود و امکان وصول بر آن اشاره می کند. صحیفه سجادیه یکی از منابع مهم ادعیه شیعه و یک مکتب کامل انسان سازی است. امام سجادu در قالب زیباترین تعبیرات و فصیح ترین عبارات راهی برای صعود و مشاهده عالی ترین جلوه های توحید و کمال انسانیّت را بر روی بشر گشوده اند. به تعبیر ایشان دعا در واقع چیزی جز عبادت نیست.

آنچه در ادعیه ماثوره ائمه اطهار و صحیفه سجادیه دیده می شود آن است که لایه نخست این ادعیه همان احساس نیاز و رابطه عمیق با خداوند است؛ اما در لایه بعدی انسان ها را به سوی تزکیه و توحید و اخلاق عالی انسانی و ظلم ستیزی و عرفان والا و در یک جمله به سمت انسان پروری و ساختن فرهنگ و تمدن سوق می دهد. این ویژگی بسیار مهم مکتب تشیع است که چنین گوهر گرانبهایی را در خود جای داده است و این چراغ پر نور هدایت را در مسیر رشد و تعالی همراه دارد.

معنا و مفهوم دعا، درخواست از وجود برتر برای رهایی از مشکلات و رسیدن به خواسته هاست. برخی نیاز را در مسائل معیشتی و مادی می نگرند، عده ای در جلوه های معنوی می یابند و تعدادی نیز حیات طیّبه و جاودان الهی را نیاز واقعی و حقیقی به حساب می آورند. دعوت خداوند برای زنده کردن مؤمنان به وسیلة اجابت خدا و رسول، با وجود اینکه ما خود را زنده نمی بینیم، حقیقتی قابل توجه و تأمل است. نزد این عده عذاب هم انواع متفاوتی دارد و لذت ها هم کیفیت دیگری دارند. معیار لذت نزد آنان توجه و رسیدن به رفاه و راحتی مورد نظر بسیاری نیست، بلکه در نزدیکی حق است؛ همان طور که عذاب حقیقی در دوری ازحق است. هنگامی که نگاه انسان تنها تیرگی را می بیند و دل از تاریکی ها لبریز و از روشنی ها تهی است، بدترین عذاب بر وجود انسان سرازیر شده است؛ حالتی که آدمی لذت مناجات و آرامش یاد خدا را احساس نمی کند و گاه از نام حق گریزان می¬شود.

انگیزه انتخاب موضوع و ضرورت بحث درباره ی آن:

دعا در مکتب اهل بیت نقشی بسیار مهم در سازندگی و تربیت فرد وجامعه دارد. از دیدگاه علمی، دعا یکی از مهم ترین راهکار ها برای حل مشکلات و بر طرف کردن بحران های روحی و جسمی انسان ها است.

بر اساس نظریه مدیریت بر مبنای انتظارات، دعا تأثیر به سزایی در ایجاد حرکت در جامعه و تلاش برای رسیدن به نقطه بهتر از لحاظ مادی و معنوی دارد.

تا کنون با وجود اهمیت موضوع بر روی این مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا کار کارشناسی مفید و مدون و قابل ارائه در سطح بالا انجام نشده است.

این سؤال اصلی در اینجا مطرح است که آیا دعا به عنوان یک عنصر تربیتی، در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش دارد؟ در پاسخ به آن این فرضیه را مطرح کرده ایم که دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش تاثیرگذاری دارد.

مفاهیم
دعا: «دعا» و «دعوت» مصدر «دعا یدعو» و به معنای خواندن، فراخواندن، ندا، درخواست و استغاثه است.

درباره واژه «دعا» چنین آمده است: خواندن جمله های مأثور از پیامبر و امامان در اوقات معین برای طلب آمرزش و برآورده شدن حاجت، درخواست حاجت از خدا، نیایش، مدح و ثنا، تحیت، درود، سلام، تضرع، نفرین.

«دعا» به معنای خواندن و خطاب قرار دادن است و اصطلاحاً به خواندنی گفته می شود که به وسیلة آن، موجودی از خداوند متعال چیزی را بطلبد و درخواست نماید.

تربیت: به معنای پروردن، پروراندن، پرورش دادن، ادب و اخلاق به کسی یاد دادن است.

فرهنگ و تمدن: کلمه فرهنگ کلمه مشترک است که حوزه وسیعی از معانی متفاوت را در بر می گیرد. این کلمه در آثار ادبی گذشتگان در معنای لغوی به کار نرفته است. «این واژه مرکب که از نظر لغوی به معنای بالا کشیدن، برکشیدن و بیرون کشیدن است؛ هیچ گاه در ادبیات فارسی به مفهومی که برخاسته از ریشه کلمه باشد نیامده است».

در آثار ادبی نویسندگان و شعرای ایرانی نیز از کلمه فرهنگ معانی مختلفی استخراج گردیده است؛ در دوره قبل از اسلام در کارنامه اردشیر بابکان به معنای فنون و روش ها آمده و پس از اسلام در اشعار فردوسی به معنای دانش، هنر و فرزانگی و در زمان معاصر در مفهومی وسیع تر به معنای دانش، ادب، علم، معرفت، تعلیم و تربیت، آثار ادبی و علمی یک قوم یا ملت استفاده شده است.

واژه فرهنگ از ریشه پهلوی «فرهنج» گرفته شده و به معنای ادب و تربیت به کار می رود. از فرهنگ تعریف های گوناگونی ارائه شده است؛ اما به یقین «فرهنگ از یک مقوله متجانس نیست و بر یک واقعیت مفرد دلالت نمی کند، بلکه تعداد زیادی از عناصر را در سطوح مختلف دربر می گیرد؛ از جمله عقاید، عواطف، ارزش ها، هدف ها، کردارها، تمایلات و اندوخته ها».

ادوارد تایلور اولین و جامع ترین تعریف از واژه فرهنگ را این گونه بیان می کند:

فرهنگ مجموعه ای پیچیده که شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنایع تکنیک ها، اخلاق، قوانین، سنن و بالأخره تمام عادات و رفتارها و ضوابطی است که انسان به عنوان عضو یک جامعه آن را از جامعه خود فرا می گیرد و در قبال آن جامعه تعهداتی به عهده دارد.

«تمدن» واژه ای عربی از ریشة مدن به معنای دارا بودن اخلاق و آداب اهل شهر (مدینه) آمده است. در کتاب لغت المنجد در معنای تمدن جملة «تَخلُقُ أهل المدائن» ذکر شده است. در زبان انگلیسی و فرانسه واژة «تمدن» معادل «Civilization» آمده است که از کلمة لاتین «Civilis» و از ریشة «Civis» به معنای اهل شهر می باشد.

در هر حال واژة تمدّن مفاهیمی چون «پیشرفت، آداب، مهربانی و رعایت مقررات» را به همراه دارد. در لغت نامة دهخدا این کلمه به معنای «انتقال از خشونت و جهل به حالت ظرافت و انس و معرفت و مجازاً به معنای تربیت و آداب» آمده است.

رابطه فرهنگ و تمدن: غالب صاحب نظران علوم اجتماعی در تحلیل های خود بین این دو مفهوم تفاوت قائل اند. به نظر «مک ایور» فرهنگ معادل است با بیان حالات زندگی (ایدئولوژی، دین و ادبیات) و تمدن عبارت است از تشکل جامعه و نظام و کنترل شرایط اجتماعی (تکنیک ها و سازمان های اجتماعی). «کروبر» فرهنگ را به ارزش های اجتماعی و تمدن را به واقعیت های اجتماعی مرتبط می داند.

تشیع: شیعه در لغت به معنای پیروان و یاران است و بر مفرد، تثنیه و جمع و نیز بر مذکر و مؤنث به طور یکسان اطلاق می شود. در اصطلاح، شیعه به پیروان علیu گفته می شود که معتقد به امامت و خلافت بلافصل ایشان از طریق «نصب» و «نص» پیامبر اکرم6 هستند.

شیعه به همان معنای مذکور در زمان پیامبر6 نیز مطرح بوده است. و تعبیر «شیعه علی» بارها در سخنان آن حضرت به کار رفته است. وضعیت شیعه در زمان های مختلف به یک صورت نبوده است. اما عنصر اساسی برای تشیع که اعتقاد به امامت علیu از طریق نص است از ابتدای اسلام و در همه دوره ها در میان شیعه دیده می شود.

دیرپاترین تصاویری که از ابتدایی ترین انسان ها در دل غارها و حفره¬ها و کوه ها به دست آمده به نحوی زندگی او را با نیایش و دعا به درگاه وجودی برتر به تصویر می-کشند. حال ما چه این فعل و انفعال را به تعالیم انبیا از آغازین روز خلقت انسان نسبت دهیم و چه بر اساس آنچه بعضی از دانشمندان تصور می¬کنند، ناشی از جهل و نادانی او به علل طبیعی پدیده ها و در نتیجه رو کردن به خرافه و توتم بپنداریم، در اصل موضوع که تعلق خاطر انسان به نیایش و دعا به درگاه قدرت برتر است، تغییری رخ نمی دهد. هرچند می توان این دو دیدگاه را در این نقطه مشترک گرد آورد و خرافه پرستی بعضی از انسان ها از روزگار نخستین تاکنون را به جهل و نادانی آنان به علة العلل پدیده ها یعنی خداوند متعال و تعالیم انبیا او وابسته کرد. فلاسفه نیز نیاز انسان به نیایش و دعا و پرستش را نیازی فطری می دانند و جزء ذات او تلقی می کنند.

به هر حال بشر پیوسته و علی الخصوص در مواقع بحرانی دست به دعا و نیایش بر می دارد و در بسیاری از برهه های تاریخ این نیاز او باعث شده تا انسان های زیرک به سوء استفاده از آن برخیزند و با ایجاد بتکده ها و خدایان خیالی این نیاز را به سوی منافع فردی و جمعی خود ساماندهی و وسیله ای برای استثمار جوامع قرار دهند. از سوی دیگر دعا چون در اوج بر انگیختگی انسان شکل می گیرد، در سازماندهی هیجان و شکفتگی استعدادهای نهفته وی، چه به صورت فردی و چه جمعی، نقشی بی بدیل ایفا می¬کند. یکی از مهم ترین ارکان ادیان الهی در هدایت انسان ها شکل دادن و جهت دادن به دعاهای آنها بوده و به همین علت از اصل موضوع دعا عموم فرهنگ ها و تمدن های بشری بهره مند بوده اند؛ اما چیزی که در این زمینه مذهب شیعه را از بقیه موارد متمایز می کند دو نکته مهم است:

1- آنکه مذهب شیعه به علت فشارهای طولانی و متمادی طی قرن ها بر اساس عنصر بنیادین تقیه سعی در انتقال فرهنگ داشته و در این زمینه دعا مهم ترین یا یکی از مهم ترین روش هایی بوده که توانسته عمیق¬ترین مفاهیم معنوی را با استوارترین مبانی فکری و تربیتی فردی و اجتماعی پیوند دهد و بر اساس آموزه¬های خود دیانت را با سیاست گره بزند. ادعیه وارده از اهل بیت علیهم السلام در شکل¬گیری این عناصر و مفاهیم بسیار موثر بوده و هستند.

2- وجود عناصر عصمت و عدالت باعث شده تا خاستگاه دعا در مذهب شیعه از آنچه در بعضی از فرهنگ ها و تمدن ها بر اساس منافع فردی و جمعی پدید آورندگان شکل گرفته، مصون ماند و در واقع کل مجموعه را به صورت یک سیستم به هم پیوسته به سوی هدفی متعالی رهنمون شود. هدفی که منافع تمامی بشر در ایجاد صلح و عدل را در جامعه ای در زیر سایه امامت و ولایت عادل ترین و پاک ترین انسان ها و با کارکرد امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و تقیه شکل داده، در نقطه اوج با حکومت مهدی (عج) پیش روی بشری تعریف نموده است. به خاطر همین خصوصیات است که صحیفه سجادیه را قرآن بالارونده در قبال قرآن مجید یعنی قرآن فرود آمده نام می برند.

دعا دارای مفهومی عمیق، گسترده و دارای شمول عام است. به همین علت برای زمان ها و مکان های متفاوت و در هر حالتی امکان استفاده از آن در نظر گرفته شده و کارامدی آن به تجربه رسیده است. برخی از آنها به صورت زیارتنامه در مکان های خاص و برخی به صورت مناجات نامه و بعضی دیگر به درخواست از خداوند می پردازد. در احادیث و منابع شیعی زمان ها و مکان های خاصی برای استجابت ادعیه وارد و توصیه شده است. به جهت عظمت و قداست برخی از اوقات سال یا ماه مانند ماه رمضان و شب های قدر و یا در مکان های مقدس مانند مسجدالحرام و قبور مطهر ائمه امکان استجابت دعا بیشتر است؛ اما مهم حضور قلب و همزبان بودن زبان و دل با هم است و دیگر آنکه دعا با سنت های خداوند در تنافی نباشد و شرایط دیگری در استجابت دعا وجود دارد که در اینجا به مواردی از آنها اشاره شده است.

«زمان و هنگام دعا» که بر اجابت دعا تأثیر دارد شامل دو بخش است:

1- بخش هایی از زمان که درک آن در همة ایام سال ممکن است و اهمیت بسیاری دارند؛ مانند: هنگام اذان و اقامه، بین دو خطبه نماز جمعه، به هنگام بارش باران در سفر، بین نماز ظهر و عصر در روز چهارشنبه، در حال بیماری، نماز وتر، به هنگام افطار و اضطرار، به هنگام اضطرار و درماندگی، به هنگام جهاد سپاهیان اسلام، به هنگام تلاوت قرآن و پس از آن، به هنگام وزیدن باد، به هنگام شهادت شهید و ریختن خونش بر زمین و به هنگام سجده که نزدیک ترین حالت انسان با خداست. همچنین به هنگام بروز حوادث طبیعی؛ مانند: رعد و برق، زلزله، توفانی شدن دریا، وزیدن بادهای سهمگین، گرفته شدن خورشید و ماه.

به هنگام بروز حوادث اجتماعی: جنگ ها، دفاع ها، آفریدن حماسه ها و از خودگذشتگی ها و....

به هنگام وقوع رخدادهای زندگی، سفر، انتخاب همسر و ازدواج، تولد فرزند، پوشیدن لباس نو، رفتن به خانه نو، حلول سال نو و نوروز و....

و به هنگام دیدن زیبایی ها و نعمت های پروردگار، نگاه کردن به آسمان و ستارگان، بوییدن گل ها، دیدن میوه ها، مشاهده زیبایی ها و نشانه های خدا در آفرینش (دریا، کوه، جنگل و...).

بخش هایی از زمان که در طول سال یکبار یا چندبار درک می شوند که برتر از همة اوقات هستند: شب ها و روزهای قدر و تمام ماه مبارک رمضان، شب ها و روزهای اول و آخر هر ماه به ویژه شب و روز اول ماه رجب، نیمه شعبان، هفده ربیع الاول، عید فطر، عید قربان، دهه اول ذی الحجه، شب و روز عرفه از اهمیت فراوانی برخوردار است.
از سوی دیگر مکان هایی برای دعا و عبادت تعیین و تأکید شده اند که از قداست و اهمیت ویژه ای برخوردارند و اندیشیدن و برانگیختن شور و حال نیایشگران را سبب می شوند. مسجدالحرام، کعبه، حِجر اسماعیلu، مقام ابراهیمu، بالای کوه صفا، عرفات و جاهای مقدس دیگری در حرم مکه همچون (غار حراء)، غار ثور، جبل الرحمه، شعب ابی طالب، قبرستان ابی طالب، همچنین مسجد النبی، حرم امام حسینu، مسجد کوفه، قبور مطهرائمه علیهم السلام و مسجد جمکران، که افزون بر یادآوری و بندگی انبیای الهی به نیایش های نیایشگران روح می بخشند و استجابت دعاهای مؤمنان را سبب می شوند.

امام هادیu می فرمایند: از برای خدا بقعه هایی است که دوست می دارد در آن مکان ها دعا شود و اجابت فرماید و حائر حسینی از آن بقعه هاست.

شناخت آداب دعا و انجام شرایط آن نیز در اثربخشی دعا و استجابت آن مؤثر است. افزون بر طهارت باطنی (پاکدلی، اخلاص و نیت و قصد قربة الی الله) طهارت ظاهری (غسل، وضو، لباس پاکیزه، مسواک زدن، استعمال بوی خوش، روبه قبله بودن و... ) از آداب دعا به شمار می آیند. همچنین کمک به نیازمندان، دادن صدقه یا هدیه ای به مستمندان و اطعام گرسنگان، پیش از دعا کردن، از آداب دعا و عوامل استجابت آن است. پرهیز از تجاوز و ستم به دیگران، احسان و نیکوکاری، توبه و استغفار از گناهان، پرداخت مظالم و حقوق مردم، پاک ساختن دل از کینه و بغض، تغذیه از حلال و پرهیز از حرام، پرهیز از پرخوری، پرهیز از فحاشی و سخنان ناروا و مداومت بر فرایض و نوافل نیز از آداب دعا و شرایط استجابت آن است.

هر ملت و جامعه در طول تاریخ زندگی دستاوردهای مادی و معنوی خود را به نسل های بعدی منتقل می کند و این هویت همان فرهنگ و تمدن آن جامعه و ملت و قوم است. فرهنگ مجموعه پیچیده ای از دانش ها، باورها، هنر، اخلاقیات، حقوق و عادات و رسوم مردم و توانمندی هایی است که انسان به عنوان جامعه دارد و در حقیقت حاصل تلاش فکری و جمعی بشر است و تمدن عالی ترین مرتبه حیات جمعی است که با جامعه پذیری، نقد پذیری، نظم پذیری، تقسیم کار و نوآوری همراه و شامل امور اقتصادی، دولت، حاکمیت، زبان، هنر و علوم و فنون می شود. آنچه می تواند تمدن را از فرهنگ متمایز کند، جنبه عینی بودن تمدن است؛ در حالی که فرهنگ جنبه ذهنی دارد و عینی نیست؛ اما این دو مقوله در جوامع بشری بی تأثیر از یکدیگر نیستند و ممکن است در بسیاری موارد تمدنی به واسطه فرهنگ موجود در آن قوام گیرد و بالعکس. در هر جامعه ای که باورهای اخلاقی رشد کند و مردم اصول اخلاقی و ارزش ها را محترم شمارند اعتماد و امنیت بالا رفته، ارتباطات توسعه یافته، بستر فرهنگی مناسبی برای حفظ و تقویت تفاهم در نظام اجتماعی به وجود می آید که ناچار از پایبندی به قانون است و این نشانه حرکت جامعه به سوی مدنیت است.

موجودیت فرهنگ و تمدن اسلامی را می توان از آغاز دعوت پیامبر از مردم برای ایمان به خدا دانست. این مرحله اول بود و اما مرحله بعدی زمانی بود که پیامبر اسلام6 به مدینه هجرت نمود و حکومت اسلامی در این شهر تشکیل داد. پس از آن حکومت اسلامی فراتر از منطقه خود گسترش یافت و پس از تثبیت حاکمیت اسلام امکان ارتباط مسلمانان با حوزه¬های تمدنی دیگری مانند روم، ایران و مصر که همجوار بودند، فراهم آمد. با گسترش و انتشار اسلام زمینه دستیابی مسلمانان به علوم و دانش های پراکنده در شرق و غرب دنیای آن روزگار فراهم شد. تشیع نیزاز همان زمان پیامبر به صورت علنی در روز عید غدیر پی ریزی و پیامبر واژه شیعه را در مورد پیروان امام علیu به کاربرده است. امام سجادu می فرماید: «پیامبر به علیu فرمود: به شیعیانت بشارت بده که من شفیع آنها خواهم بود...». در کتب معتبر شیعه و سنی احادیثی نقل شده که در آنها پیامبر6 باصراحت از شیعه علی نام برده اند و عملاً با عناوین مختلف آن را وارد حوزه تفکر اسلامی کرده اند. این مرحله اول حیات شیعه بوده و مرحله دوم آن از رحلت پیامبر6 شروع می شود. در این دوره که زمان حکومت خلفاست، پیروان حضرت علیu با راهنمایی های امام خود در امور سیاسی و اجتماعی و جنگ ها شرکت و از محضر ایشان در تفسیر و عقاید و احکام فقهی استفاده و پیروی می کردند. دوره سوم بعد از قتل عثمان و حکومت حضرت علیu شروع می شود. در این دوره علاوه بر امامت، ولایت سیاسی امام نیز محقق شده و شیعه در ابعاد مختلف اجتماعی نقش بیشتری پیدا می کنند. بعد ازشهادت ایشان حیات شیعه وارد مراحل سختی شده اما در هر مرحله به حیات خود ادامه داده و با استفاده از فرهنگ غنی که از امامان خود به دست آورده است به رشد و تعالی خود ادامه می دهد.

در مورد مفهوم دعا با مطالعه در منابع مختلف به این نتیجه می رسیم که:

از دیدگاه دانشمندان یک عنصر تربیتی است که از زمان حیات انسان با انسان همراه بوده است.

از نظر ادیان مختلف به طور ویژه یک عنصرفرهنگ دینی است که به عنوان جزئی تفکیک ناپذیر از تمامی ادیان در فرهنگ مربوط به آنها وجود داشته و دارد.

از نظر دین اسلام و مذهب شیعه نقشی بسیارگسترده و فراگیر در فرهنگ داشته و دارد و به واقع یکی از ارکان شکل دهنده و جهت دهنده و آینده ساز آن می باشد. بخش مهمی از خصوصیات تمدنی شیعه بر اساس این زیر ساخت فرهنگی شکل می گیرد. حضور دعا در تمامی لحظات، مکان ها، زمان ها، شرایط بحرانی، وضعیت های عادی، خصوصیات فردی و اجتماعی، شادی ها و غم ها، نیازها و نمازها درمذهب شیعه نشان دهنده گسترده بودن فراوان آن به عنوان یک عنصر ویژه تربیتی می باشد. دعا در مذهب شیعه بیشتر فعلیت معنوی دارد و کارکرد آن در اعمال و رفتار و کردار فرد در جامعه بازتاب می یابد، پس ماهیتی فرهنگی و کارکردی تمدن ساز دارد.

همچنین مطالعه در تاریخ فرهنگی و تمدنی شیعه مارا به این نتایج می رساند که:
دوره ای به نام تمدن اسلامی وجود دارد که از زمان خلفا تا زمان اوج آن یعنی دوره عباسیان و امویان، مذهب شیعه و پیروان آن عموماً تحت فشار بوده و شیعیان بیشتر از آنکه بتوانند نماد های عینی و بیرونی و تمدنی از خود نشان دهند، خصوصیات محتوایی و غیر عینی خود را که رویکردی فرهنگی دارد در آن دوره توسعه داده اند.

شیعه در دوره مذکور هرگاه فرصتی را فراهم دیده، و پس از آن به طور مستمر توانسته در قالب های مختلف از قبیل زیدیه، فاطمیان، آل بویه و صفویه و پس از آن تشکیل دولت داده و رویکردهای محتوایی و فرهنگی خود را، کار کردهای تمدنی و عینی بخشد.

آنچه به عنوان آینده فرهنگ وتمدن شیعی در ادعیه به تصویر کشیده شده و برای معتقدان و علاقه مندان آن به صورت انتظار در آمده، تشکیل حکومت جهانی الهی(مدینه فاضله) با حاکمیت کامل ترین انسان (مهدی(عج)) است. اندیشه ای که در تمامی ادیان الهی مشترک بوده و انتظاری سازنده فرهنگ وتمدن مبتنی بر ارزش های الهی را در پی داشته، جوامع وعلی الخصوص جامعه شیعی را در مسیر زمان بدان سو جهت دهی، هدایت و ساماندهی نموده است. کارکرد اصلی ادعیه کمک به ساختن فرهنگ مبتنی بر این موضوع وسپس تشویق در به فعلیت درآمدن تمدن مبتنی برآن می باشد.

دستاوردها
1- دعا نقطه مشترک همه انسان ها در طول تاریخ بوده است، چرا که انسان موجودی است که در عین فقر و نیاز و ناتوانی و در مسیر زندگی سعی داشته خودرا به موجودی برتر و تواناتر از خود متصل کند.

انسان ها به روش های متفاوتی با معبود خود ارتباط برقرار نموده و نیازها و خواسته ها را مطرح نموده اند. در ادیان دیگر نیزجملاتی در قالب دعا دیده می شود.

این نوع ارتباط انسان با خالق خویش تأثیرات شگرفی در تمامی زوایای زندگی انسان دارد. بدین جهت در روایات از دعا به عنوان بهترین عبادت نام برده شده است. علاوه بر اینکه انسان با طرح خواسته های خود با خالق یکتا، به آنها می رسد. از لحاظ روانی و روحی نیز به آرامش می رسد.

نکته مهم و قابل توجه آن است که گر چه همه انسان ها در طول تاریخ در مسیر زندگی خود به این نقطه رسیده اند که دست به دعا و راز و نیاز با خالق خود بردارند، اما در فرهنگ شیعه ادعیه از زبان اشخاصی که خود انسان های کامل اند و عمیق ترین و برترین ارتباط با معبود خود را دارند با تعابیر بسیار باشکوه و زیبا بیان شده و این در فرهنگ ها و جوامع دیگر دیده نشده است. ادعیه ای که از امامان معصوم علیهم السلام رسیده دارای مضامین بسیار عمیق و بلند و تأثیرگذار می باشد که نشان از عمق و ژرفا و نورانیت وجودی آنهاست و در حقیقت بعد از قرآن کریم راه نزدیکی برای رسیدن به تقرب خداوند و رسیدن انسان به نقطه اوج و کمال خود می باشد. معارفی که در ادعیه وارده از معصومین علیهم السلام دیده می شود شامل شناخت خداوند از طریق اسما و اوصافی است مانند جلال، قدرت، عظمت، رحمت و نورانیت و…می باشد که با تعابیر بسیار زیبا و جذاب بیان شده اند. همچنین یادآوری نیاز شدید انسان به خداوند و جلب رحمت و عطوفت او، توبه و انابه و بازگشت از گناهان و غفلت ها به سوی خداوند متعال و نزدیک شدن به او با شستشوی وجود خود از رذایل و بدی ها می باشد. اگر گذری کوتاه بر فرهنگ و تمدن شیعه داشته باشیم می بینیم که عناصر ویژه ای این فرهنگ را از دیگران متمایز نموده، تفاوت محسوسی بین جوامع شیعی و دیگر جوامع پدید آورده است. ایمان، اراده و شجاعت و پویایی فکر و اندیشه و حرکت به سمت جلو و نشاط و … ازاین مواردند.

تجزیه و تحلیل آماری
در مطالعه نمونه ها که به طور تصادفی سه دعای معتبر ندبه، مکارم الاخلاق و زیارت امین الله را به روش تحلیل محتوا شامل می شود، هشت شاخص فرهنگی و هشت شاخص تمدنی را استخراج و فرازهای دعا را بر اساس آنها طبقه بندی کردیم. (جدول زیر)

شاخص های تمدنی(عینی) شاخص های فرهنگی(محتوایی)

امور اقتصادی معارف

دولت و حاکمیت باورها

همکاری وتعاون هنر

علوم و فنون مذهب

جامعه پذیری آداب و رسوم

نظم پذیری اخلاق

قانون گرایی زبان

امنیت وآرامش تعلیم و تربیت

براین اساس نتایج زیر استحصال شده است:
در دعای ندبه از تعداد 291 فراز شاخص های طبقه بندی شده، تعداد 190 فراز به شاخص های فرهنگی و 101 فراز به شاخص های تمدنی مربوط می شود. در این بین شاخص های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت اند از:
اولویت شاخص¬های فرهنگی(محتوایی) تعداد - اولویت شاخص های تمدنی (عینی) تعداد

1 تعلیم و تربیت 106 - 1 دولت و حاکمیت 65

2 مذهب 33 - 2 امنیت وآرامش 16

3 باورها 23 - 3 قانون گرایی 8

4 اخلاق 17 - 4 نظم پذیری 6

5 آداب و رسوم 6 - 5 همکاری وتعاون 4

6 معارف 6 - 6 امور اقتصادی 1

در مناجات مکارم الاخلاق از تعداد 202 فراز شاخص های طبقه بندی شده، تعداد 99 فراز به شاخص های فرهنگی و 103 فراز به شاخص های تمدنی مربوط می شود. در این بین شاخص های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت اند از:
اولویت شاخص های فرهنگی(محتوایی) تعداد - اولویت شاخص های تمدنی(عینی) تعداد

1 اخلاق 49 - 1 دولت و حاکمیت 28

2 تعلیم و تربیت 35 - 2 امنیت وآرامش 28

3 مذهب 13 - 3 امور اقتصادی 22

4 آداب و رسوم 1 - 4 همکاری وتعاون 11

5 معارف 1 - 5 قانون گرایی 7

- 6 جامعه پذیری 4

7 نظم پذیری 3

در زیارت امین الله از تعداد 44 فراز شاخص های طبقه بندی شده، تعداد 16 فراز به شاخص های فرهنگی و 28 فراز به شاخص های تمدنی مربوط می شود. در این بین شاخص های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت اند از:
اولویت شاخص های فرهنگی(محتوایی) تعداد - اولویت شاخص های تمدنی(عینی) تعداد

1 تعلیم و تربیت 9 - 1 امنیت وآرامش 16

2 اخلاق 3 - 2 دولت و حاکمیت 5

3 مذهب 2 - 3 امور اقتصادی 4

4 آداب و رسوم 2 - 4 همکاری وتعاون 2

- 5 قانون گرایی 1

در نتیجه گیری کلی از این ادعیه، از تعداد 537 فراز، تعداد 306 فراز (57 درصد ازکل) به شاخص های فرهنگی و تعداد231 (43 درصد ازکل) به شاخص های تمدنی مربوط می شود. شاخص های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت عبارتند از:

اولویت شاخص¬های فرهنگی (محتوایی) تعداد درصد درصد کل - اولویت شاخص¬های تمدنی(عینی) تعداد درصد درصد کل

1 تعلیم و تربیت 150 49 28 - 1 دولت و حاکمیت 98 42 18

2 اخلاق 69 22 13 - 2 امنیت وآرامش 60 26 11

3 مذهب 48 16 9 - 3 امور اقتصادی 27 12% 5

4 باورها 23 8 4 - 4 همکاری وتعاون 17 7 3

5 آداب و رسوم 9 3 2 - 5 قانون گرایی 15 6 3

6 معارف 7 2 1 - 6 نظم پذیری 9 4 2

- 7 جامعه پذیری 4 3 1

درصدهای مقایسه ای نیز عبارت اند از:
نتیجه¬گیری نهایی
با مشاهده درصدهای بالای تأثیرگذاری شاخص های فرهنگی و تمدنی در ادعیه شیعه بر اساس روش توصیفی و تحلیل محتوا، فرضیه ما یعنی «دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش تأثیرگذار دارد». اثبات می شود.

از مجموع این تحقیق موارد زیر نیز به دست می آید:

دعا از زیبا ترین واقعیات عالم انسانی است و صرف نظر از بحث استجابت به تنهایی برای انسان کشش و جاذبه زیادی دارد و او را از همه تعلقات جدا و به خالق بی همتای خود متصل می کند.
بهترین و غنی ترین زبان دعا در کلام معصومین علیهم السلام تجلی نموده است. این ادعیه بهترین و سریع ترین مسیر را برای رسیدن انسان به رشد و کمال نشان می دهند؛ بنابراین ادعیه در فرهنگ و تمدن شیعه نقش محوری در مباحث خداشناسی و تربیتی و سیاسی و اجتماعی دارند.
صحیفه سجادیه به عنوان یکی از عظیم ترین منابع دعا در فرهنگ و تمدن شیعه دارای سرمایه وسیع معرفتی و ساختار هنری بسیار زیبا و حاوی مضامین سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، تربیتی و خداشناسی می باشد.
با بررسی در محتوای ادعیه و با در نظر گرفتن شاخص های فرهنگی و تمدنی به این نتیجه می رسیم که دعا که عنصری زبانی است، با وجود داشتن ماهیت فرهنگی کارکردی تمدن ساز دارد.
تمدنی که در مذهب شیعه در قالب دعا ارائه می شود با ظهور و حضور مهدی (عج) و تشکیل دولت عدل جهانی وی واقعیت خارجی پیدا می کند. این تمدن دارای ویژگی هایی است که در جای جای ادعیه برای مشتاقان تبیین و تشریح شده است.
در مذهب شیعه، فرد و جامعه به وسیله دعا به تربیت و تزکیه نفس اقدام کرده و به طور مرتب و در طی زمان به آماده ساختن خود برای رسیدن به نقطه آرمانی این مذهب یعنی انسان کامل در فرد و مدینه فاضله در جامعه می پردازد.
ادعیه شیعه از لحاظ عمق، زیبایی، وحدت و همگرایی و نیز ارائه چشم اندازی به عمق فطرت و بلندای عدالت و عصمت بی مانند است.
توجه به ادعیه شیعه و استفاده مرتب از آن در طهارت و رشد و تعالی فرد و جامعه تاثیر فراوان داشته و دوری از آن که موجب از دست دادن زمینه ایمنی و سلامت و سعادت فرد و جامعه خواهد شد.
پیشنهاد

در طول تاریخ شیعه، دعا مهم ترین یا حداقل یکی از مهم ترین نقش ها را در ادامه حیات، رشد، پویایی و جهت دهی افراد و جوامع شیعی به سوی انسان کامل و مدینه فاضله برعهده داشته و با ایجاد ارتباط عاطفی بین انسان ها و خداوند متعال دایماً آنها را به سوی وضعیت بهتر رهنمون شده است؛ به همین علت نمی توان از تأثیر دائم این عنصر در بهبود مستمرفرهنگ وتمدن چشم پوشی نمود. از این لحاظ ادعیه نقشی مانند آب حیات برای ادامه فرهنگ و تمدن شیعی داشته اند؛ اما متأسفانه مدتی است به علت حضور پررنگ ماهواره، اینترنت، رسانه های جمعی، این نقش کمرنگ شده و آن آب حیات جای خود را به آب هایی نه چندان مفید یا حتی آلوده داده است. پسندیده است مسئولان امور به تأثیر و کارکرد دعا در فرهنگ و سپس رویکرد تمدن ساز آن برای حیات طیبه فرد و جامعه اهتمام بیشتری کنند. از سوی دیگر شایسته است علما و روحانیت به عنوان پرچمداران حیات و حرکت معنوی مردم به عنصر دعا و نشر و توسعه آن در زندگی فردی و جمعی مردم هرچه بیشتر عنایت فرموده واین نقش را پر رنگ تر و اثربخش تر سازند. در این زمینه نظریه مدیریت بر مبنای انتظارات یکی از جنبه¬های مهمی است که می¬تواند مورد توجه قرار گیرد.

پی نوشت ها
. بقره (2) آیه37.

. انجیل لوقا (تهران: نشر علم، 1388) 11 / 2 ـ 4.

. الامام علی بن الحسینu، صحیفه سجادیه، چاپ رایزنی فرهنگی ایران در سوریه، دعای 45/15.

. رک: فلسفی، شرح وتفسیر دعای مکارم الاخلاق (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1388).

. رک: عباس منوریان،«مدیریت بر مبنای انتظارات MBE قدرت پیشگویی مثبت»، مجله اقتصاد مدیریت، شماره قدس سرّهم، فروردین1369.

. حسن عمید، فرهنگ عمید (تهران: انتشارات امیر کبیر، 1374) ج 1، ص 953.

. همان، ص559.

. محمود روح الامینی، زمینه فرهنگ شناسی (تهران: عطار، 1388) ص11.

. داریوش آشوری، تعریف ها و مفهوم فرهنگ (تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1357) ص15-17.

. محمدتقی جعفری، فرهنگ پیرو فرهنگ پیشرو (تهران: موسسه تدوین ونشرآثارعلامه جعفری، 1379) ص36.

. محمود روح الامینی، پیشین، ص147.

. آگ برن و دیگران، زمینة جامعه شناسی، ترجمه و اقتباس امیرحسین آریانپور (تهران: نشر گستره،1381)، ص411.

. علی¬اکبر دهخدا، لغت نامه (تهران: چاپ دوم از دوره جدید، دانشگاه تهران، 1377) ج5.

. محمود روح الامینی، پیشین، ص 43.

. همان.

. ر.ک: اسماعیل ابن حماد الجوهری، الصحاح، تاج اللغه وصحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار (بیروت: دار العلم للملایین،1990 م) ج3، ص1240؛ شیخ صفی الرحمن المبارکپوری، مصباح المنیر (لبنان: مکتب دارالسلام،2003 م)، ص329؛ ابو الحسین احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغه (قم: نشر دارالفکر، 1399 ق)، ج3، ص235؛ احمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط (تهران: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1386)، ج3، ص49.

. رک: حسن بن موسی نو بختی، فرق الشیعه، ترجمه و تحقیق محمد جواد مشکور (تهران: انتشارات علمی وفرهنگی،1386) ص17؛ شیخ مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، به اهتمام مهدی محقق (تهران: نشر موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل و دانشگاه تهران) 1384، ص1؛ عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، تحقیق محمدفتح الله بن بدران (قم: نشر صادق، 1387) ج1، ص146.

. ابن شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول6، ترجمه: صادق حسن زاده (تهران: نشر آل علیu، 1388)، ص 510.

. محمدعلی اسلامی ندوشن، فرهنگ و شبه فرهنگ (تهران: توس، 1354) ص علیهما السلام قدس سرّهما – علیه السلام صلی الله علیه و آله.

. محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، ترجمه: آقا نجفی اصفهانی (قم: نشر بکاء، 1385) ج2،ص60.

. رک: اعظم عاشوری، تأثیر دعا در حیات و پویایی فرهنگ و تمدن شیعه (قم: پایان نامه سطح سه، مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، 1388).

. رک: علی نوری مطلق، «ویژگیهای فرهنگی و تمدنی شیعه»، مجله علمی پژوهشی شیعه شناسی، ش29،تابستان1389.

. رک: علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی،1384).

دعا راهی مستقیم برای برقراری رابطه بین انسان و خداوند متعال است. راهی که از عمیق ترین لایه های درونی انسان آغاز و به بلندترین جایگاه¬های وجودی منتهی می گردد و به همین خاطر همواره جزء اساسی ترین نیازهای هر انسان، است. شکل، عمق، جهت، محتوا، زمان، مکان و شرایط دعا کننده و دعا تاثیر فراوانی در تربیت، زندگی و پویایی حیات فرد و جامعه دارد. این تحقیق در صدد یافتن تاثیر دعا در ایجاد و کمال فرهنگ و تمدن شیعه می¬باشد و در پی اثبات این فرضیه است که «دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش تاثیرگذار دارد».

در این مقاله، به طور تصادفی یک دعا (دعای ندبه)، یک مناجات (مکارم الاخلاق) و یک زیارتنامه (امین الله) از ادعیه ی مهم و معتبر شیعی با روش تحلیل محتوا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

مقدمه
از اولین احساساتی که انسان همواره در درون خود به همراه داشته احساس نیاز و ناتوانی است. انسان از زمانی که پای به این جهان خاکی می¬گذارد، دوران نوزادی تا پیری همیشه خود را ناتوان و نیازمند به غیر از خود می¬بیند. به همین علت دنبال قدرتی برتر است که به او تکیه کند و به آرامش برسد. تاریخ بشر از توجه به مبدأ هستی و خالق خود خالی نبوده و به نحوی با او به نیایش و ارتباط برخاسته و این همان حقیقت دعاست که از درون آدمی به الفاظ کشیده شده است.

دعا از ریشه «دعو» به معنای فراخواندن و دعوت کردن و در اصطلاح به معنای خواندن است. دعا و عرض نیاز به درگاه الهی است که از فضل بی انتهایش به نوید «ادعونی استجب لکم» درهای سعادت را به روی هر که او را بخواند می گشاید. آرامش بخش دل هاست و روح را از حیرت و یأس بیرون می آورد و به حرکت در می آورد. به انسان انبساط و شادی درونی می¬بخشد و روح ایمان را در انسان زنده نگه می¬دارد؛ ارتباطش را با خدای خود مستحکم و از دیگران بی¬نیاز می¬کند. دعا به تعبیر رسول اکرم6 مغز عبادت است و به همین دلیل آثار تربیتی بسیاری برای انسان دارد.

می¬توان گفت زبان دعا از عناصری است که بین همه انسان ها مشترک بوده و تاریخ به وجود آمدن آن به هبوط حضرت آدم بر می گردد. خداوند مهربان به آدمu آموخت با چه کلماتی احساس درونی خود را به زبان آورد و به سوی خدای خویش بازگردد: « فتلقی آدم من ربه کلمات فتاب علیه».

در تاریخ زندگی انبیای دیگر الهی نیز چنین نیایش¬ها و طلب آمرزش از خدای مهربان به چشم می¬خورد. داستان حضرت یونس در دل ماهی، زکریا به هنگام دیدن مائده آسمانی در مقابل مریم و درخواست فرزند از خداوند در زمان پیری و... همه بیانگر این مهم است که همه انسان ها به خداوند نیازمند و برای رسیدن به هدف و خواسته خود به راز و نیاز و اظهار عجز با خدای خویش محتاج اند. در همه ادیان الهی نیز می¬بینیم که پیروان این ادیان و مکاتب دعاهایی را در ارتباط با خالق خود داشته¬اند. در کتب یهود (اشعیا، ارمیا، ذکریا) ادعیه برای موارد مختلف آمده است: دعا برای زمان خطر، دعا برای ظهور ماشیع(منجی جهانی) و.... در انجیل نیز آمده است:

عیسی به شاگردانش گفت: هرگاه دعا کنید بگویید: ای پدر ما که در آسمانی نام تو مقدس باد..... نان کفاف ما را روز به روز به ما بده و گناهان ما را ببخش، زیرا که ما نیز هر قرض دار خود را می¬بخشیم و ما را در آزمایش میاور، بلکه ما را از شریر رهایی ده.

در همه ادیان، دعا و نیایش حرکت دهنده انسان ها در همه ابعاد تربیتی زندگی بوده است. در مکتب شیعه دعا زبان ویژه ای پیدا می¬کند. در حقیقت زبان دعا در رتبه وجودی انسان شکل می¬گیرد و ما نهایت شکوه و نیاز و حلاوت و عشق و محبت را در دعاهای ائمه اطهار، این انسان ها ی کامل می یابیم که بر اسرار نهفته در عالی ترین مقام وجود و امکان وصول بر آن اشاره می کند. صحیفه سجادیه یکی از منابع مهم ادعیه شیعه و یک مکتب کامل انسان سازی است. امام سجادu در قالب زیباترین تعبیرات و فصیح ترین عبارات راهی برای صعود و مشاهده عالی ترین جلوه های توحید و کمال انسانیّت را بر روی بشر گشوده اند. به تعبیر ایشان دعا در واقع چیزی جز عبادت نیست.

آنچه در ادعیه ماثوره ائمه اطهار و صحیفه سجادیه دیده می شود آن است که لایه نخست این ادعیه همان احساس نیاز و رابطه عمیق با خداوند است؛ اما در لایه بعدی انسان ها را به سوی تزکیه و توحید و اخلاق عالی انسانی و ظلم ستیزی و عرفان والا و در یک جمله به سمت انسان پروری و ساختن فرهنگ و تمدن سوق می دهد. این ویژگی بسیار مهم مکتب تشیع است که چنین گوهر گرانبهایی را در خود جای داده است و این چراغ پر نور هدایت را در مسیر رشد و تعالی همراه دارد.

معنا و مفهوم دعا، درخواست از وجود برتر برای رهایی از مشکلات و رسیدن به خواسته هاست. برخی نیاز را در مسائل معیشتی و مادی می نگرند، عده ای در جلوه های معنوی می یابند و تعدادی نیز حیات طیّبه و جاودان الهی را نیاز واقعی و حقیقی به حساب می آورند. دعوت خداوند برای زنده کردن مؤمنان به وسیلة اجابت خدا و رسول، با وجود اینکه ما خود را زنده نمی بینیم، حقیقتی قابل توجه و تأمل است. نزد این عده عذاب هم انواع متفاوتی دارد و لذت ها هم کیفیت دیگری دارند. معیار لذت نزد آنان توجه و رسیدن به رفاه و راحتی مورد نظر بسیاری نیست، بلکه در نزدیکی حق است؛ همان طور که عذاب حقیقی در دوری ازحق است. هنگامی که نگاه انسان تنها تیرگی را می بیند و دل از تاریکی ها لبریز و از روشنی ها تهی است، بدترین عذاب بر وجود انسان سرازیر شده است؛ حالتی که آدمی لذت مناجات و آرامش یاد خدا را احساس نمی کند و گاه از نام حق گریزان می¬شود.

انگیزه انتخاب موضوع و ضرورت بحث درباره ی آن:

دعا در مکتب اهل بیت نقشی بسیار مهم در سازندگی و تربیت فرد وجامعه دارد. از دیدگاه علمی، دعا یکی از مهم ترین راهکار ها برای حل مشکلات و بر طرف کردن بحران های روحی و جسمی انسان ها است.

بر اساس نظریه مدیریت بر مبنای انتظارات، دعا تأثیر به سزایی در ایجاد حرکت در جامعه و تلاش برای رسیدن به نقطه بهتر از لحاظ مادی و معنوی دارد.

تا کنون با وجود اهمیت موضوع بر روی این مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا کار کارشناسی مفید و مدون و قابل ارائه در سطح بالا انجام نشده است.

این سؤال اصلی در اینجا مطرح است که آیا دعا به عنوان یک عنصر تربیتی، در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش دارد؟ در پاسخ به آن این فرضیه را مطرح کرده ایم که دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش تاثیرگذاری دارد.

مفاهیم
دعا: «دعا» و «دعوت» مصدر «دعا یدعو» و به معنای خواندن، فراخواندن، ندا، درخواست و استغاثه است.

درباره واژه «دعا» چنین آمده است: خواندن جمله های مأثور از پیامبر و امامان در اوقات معین برای طلب آمرزش و برآورده شدن حاجت، درخواست حاجت از خدا، نیایش، مدح و ثنا، تحیت، درود، سلام، تضرع، نفرین.

«دعا» به معنای خواندن و خطاب قرار دادن است و اصطلاحاً به خواندنی گفته می شود که به وسیلة آن، موجودی از خداوند متعال چیزی را بطلبد و درخواست نماید.

تربیت: به معنای پروردن، پروراندن، پرورش دادن، ادب و اخلاق به کسی یاد دادن است.

فرهنگ و تمدن: کلمه فرهنگ کلمه مشترک است که حوزه وسیعی از معانی متفاوت را در بر می گیرد. این کلمه در آثار ادبی گذشتگان در معنای لغوی به کار نرفته است. «این واژه مرکب که از نظر لغوی به معنای بالا کشیدن، برکشیدن و بیرون کشیدن است؛ هیچ گاه در ادبیات فارسی به مفهومی که برخاسته از ریشه کلمه باشد نیامده است».

در آثار ادبی نویسندگان و شعرای ایرانی نیز از کلمه فرهنگ معانی مختلفی استخراج گردیده است؛ در دوره قبل از اسلام در کارنامه اردشیر بابکان به معنای فنون و روش ها آمده و پس از اسلام در اشعار فردوسی به معنای دانش، هنر و فرزانگی و در زمان معاصر در مفهومی وسیع تر به معنای دانش، ادب، علم، معرفت، تعلیم و تربیت، آثار ادبی و علمی یک قوم یا ملت استفاده شده است.

واژه فرهنگ از ریشه پهلوی «فرهنج» گرفته شده و به معنای ادب و تربیت به کار می رود. از فرهنگ تعریف های گوناگونی ارائه شده است؛ اما به یقین «فرهنگ از یک مقوله متجانس نیست و بر یک واقعیت مفرد دلالت نمی کند، بلکه تعداد زیادی از عناصر را در سطوح مختلف دربر می گیرد؛ از جمله عقاید، عواطف، ارزش ها، هدف ها، کردارها، تمایلات و اندوخته ها».

ادوارد تایلور اولین و جامع ترین تعریف از واژه فرهنگ را این گونه بیان می کند:

فرهنگ مجموعه ای پیچیده که شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنایع تکنیک ها، اخلاق، قوانین، سنن و بالأخره تمام عادات و رفتارها و ضوابطی است که انسان به عنوان عضو یک جامعه آن را از جامعه خود فرا می گیرد و در قبال آن جامعه تعهداتی به عهده دارد.

«تمدن» واژه ای عربی از ریشة مدن به معنای دارا بودن اخلاق و آداب اهل شهر (مدینه) آمده است. در کتاب لغت المنجد در معنای تمدن جملة «تَخلُقُ أهل المدائن» ذکر شده است. در زبان انگلیسی و فرانسه واژة «تمدن» معادل «Civilization» آمده است که از کلمة لاتین «Civilis» و از ریشة «Civis» به معنای اهل شهر می باشد.

در هر حال واژة تمدّن مفاهیمی چون «پیشرفت، آداب، مهربانی و رعایت مقررات» را به همراه دارد. در لغت نامة دهخدا این کلمه به معنای «انتقال از خشونت و جهل به حالت ظرافت و انس و معرفت و مجازاً به معنای تربیت و آداب» آمده است.

رابطه فرهنگ و تمدن: غالب صاحب نظران علوم اجتماعی در تحلیل های خود بین این دو مفهوم تفاوت قائل اند. به نظر «مک ایور» فرهنگ معادل است با بیان حالات زندگی (ایدئولوژی، دین و ادبیات) و تمدن عبارت است از تشکل جامعه و نظام و کنترل شرایط اجتماعی (تکنیک ها و سازمان های اجتماعی). «کروبر» فرهنگ را به ارزش های اجتماعی و تمدن را به واقعیت های اجتماعی مرتبط می داند.

تشیع: شیعه در لغت به معنای پیروان و یاران است و بر مفرد، تثنیه و جمع و نیز بر مذکر و مؤنث به طور یکسان اطلاق می شود. در اصطلاح، شیعه به پیروان علیu گفته می شود که معتقد به امامت و خلافت بلافصل ایشان از طریق «نصب» و «نص» پیامبر اکرم6 هستند.

شیعه به همان معنای مذکور در زمان پیامبر6 نیز مطرح بوده است. و تعبیر «شیعه علی» بارها در سخنان آن حضرت به کار رفته است. وضعیت شیعه در زمان های مختلف به یک صورت نبوده است. اما عنصر اساسی برای تشیع که اعتقاد به امامت علیu از طریق نص است از ابتدای اسلام و در همه دوره ها در میان شیعه دیده می شود.

دیرپاترین تصاویری که از ابتدایی ترین انسان ها در دل غارها و حفره¬ها و کوه ها به دست آمده به نحوی زندگی او را با نیایش و دعا به درگاه وجودی برتر به تصویر می-کشند. حال ما چه این فعل و انفعال را به تعالیم انبیا از آغازین روز خلقت انسان نسبت دهیم و چه بر اساس آنچه بعضی از دانشمندان تصور می¬کنند، ناشی از جهل و نادانی او به علل طبیعی پدیده ها و در نتیجه رو کردن به خرافه و توتم بپنداریم، در اصل موضوع که تعلق خاطر انسان به نیایش و دعا به درگاه قدرت برتر است، تغییری رخ نمی دهد. هرچند می توان این دو دیدگاه را در این نقطه مشترک گرد آورد و خرافه پرستی بعضی از انسان ها از روزگار نخستین تاکنون را به جهل و نادانی آنان به علة العلل پدیده ها یعنی خداوند متعال و تعالیم انبیا او وابسته کرد. فلاسفه نیز نیاز انسان به نیایش و دعا و پرستش را نیازی فطری می دانند و جزء ذات او تلقی می کنند.

به هر حال بشر پیوسته و علی الخصوص در مواقع بحرانی دست به دعا و نیایش بر می دارد و در بسیاری از برهه های تاریخ این نیاز او باعث شده تا انسان های زیرک به سوء استفاده از آن برخیزند و با ایجاد بتکده ها و خدایان خیالی این نیاز را به سوی منافع فردی و جمعی خود ساماندهی و وسیله ای برای استثمار جوامع قرار دهند. از سوی دیگر دعا چون در اوج بر انگیختگی انسان شکل می گیرد، در سازماندهی هیجان و شکفتگی استعدادهای نهفته وی، چه به صورت فردی و چه جمعی، نقشی بی بدیل ایفا می¬کند. یکی از مهم ترین ارکان ادیان الهی در هدایت انسان ها شکل دادن و جهت دادن به دعاهای آنها بوده و به همین علت از اصل موضوع دعا عموم فرهنگ ها و تمدن های بشری بهره مند بوده اند؛ اما چیزی که در این زمینه مذهب شیعه را از بقیه موارد متمایز می کند دو نکته مهم است:

1- آنکه مذهب شیعه به علت فشارهای طولانی و متمادی طی قرن ها بر اساس عنصر بنیادین تقیه سعی در انتقال فرهنگ داشته و در این زمینه دعا مهم ترین یا یکی از مهم ترین روش هایی بوده که توانسته عمیق¬ترین مفاهیم معنوی را با استوارترین مبانی فکری و تربیتی فردی و اجتماعی پیوند دهد و بر اساس آموزه¬های خود دیانت را با سیاست گره بزند. ادعیه وارده از اهل بیت علیهم السلام در شکل¬گیری این عناصر و مفاهیم بسیار موثر بوده و هستند.

2- وجود عناصر عصمت و عدالت باعث شده تا خاستگاه دعا در مذهب شیعه از آنچه در بعضی از فرهنگ ها و تمدن ها بر اساس منافع فردی و جمعی پدید آورندگان شکل گرفته، مصون ماند و در واقع کل مجموعه را به صورت یک سیستم به هم پیوسته به سوی هدفی متعالی رهنمون شود. هدفی که منافع تمامی بشر در ایجاد صلح و عدل را در جامعه ای در زیر سایه امامت و ولایت عادل ترین و پاک ترین انسان ها و با کارکرد امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و تقیه شکل داده، در نقطه اوج با حکومت مهدی (عج) پیش روی بشری تعریف نموده است. به خاطر همین خصوصیات است که صحیفه سجادیه را قرآن بالارونده در قبال قرآن مجید یعنی قرآن فرود آمده نام می برند.

دعا دارای مفهومی عمیق، گسترده و دارای شمول عام است. به همین علت برای زمان ها و مکان های متفاوت و در هر حالتی امکان استفاده از آن در نظر گرفته شده و کارامدی آن به تجربه رسیده است. برخی از آنها به صورت زیارتنامه در مکان های خاص و برخی به صورت مناجات نامه و بعضی دیگر به درخواست از خداوند می پردازد. در احادیث و منابع شیعی زمان ها و مکان های خاصی برای استجابت ادعیه وارد و توصیه شده است. به جهت عظمت و قداست برخی از اوقات سال یا ماه مانند ماه رمضان و شب های قدر و یا در مکان های مقدس مانند مسجدالحرام و قبور مطهر ائمه امکان استجابت دعا بیشتر است؛ اما مهم حضور قلب و همزبان بودن زبان و دل با هم است و دیگر آنکه دعا با سنت های خداوند در تنافی نباشد و شرایط دیگری در استجابت دعا وجود دارد که در اینجا به مواردی از آنها اشاره شده است.

«زمان و هنگام دعا» که بر اجابت دعا تأثیر دارد شامل دو بخش است:

1- بخش هایی از زمان که درک آن در همة ایام سال ممکن است و اهمیت بسیاری دارند؛ مانند: هنگام اذان و اقامه، بین دو خطبه نماز جمعه، به هنگام بارش باران در سفر، بین نماز ظهر و عصر در روز چهارشنبه، در حال بیماری، نماز وتر، به هنگام افطار و اضطرار، به هنگام اضطرار و درماندگی، به هنگام جهاد سپاهیان اسلام، به هنگام تلاوت قرآن و پس از آن، به هنگام وزیدن باد، به هنگام شهادت شهید و ریختن خونش بر زمین و به هنگام سجده که نزدیک ترین حالت انسان با خداست. همچنین به هنگام بروز حوادث طبیعی؛ مانند: رعد و برق، زلزله، توفانی شدن دریا، وزیدن بادهای سهمگین، گرفته شدن خورشید و ماه.

به هنگام بروز حوادث اجتماعی: جنگ ها، دفاع ها، آفریدن حماسه ها و از خودگذشتگی ها و....

به هنگام وقوع رخدادهای زندگی، سفر، انتخاب همسر و ازدواج، تولد فرزند، پوشیدن لباس نو، رفتن به خانه نو، حلول سال نو و نوروز و....

و به هنگام دیدن زیبایی ها و نعمت های پروردگار، نگاه کردن به آسمان و ستارگان، بوییدن گل ها، دیدن میوه ها، مشاهده زیبایی ها و نشانه های خدا در آفرینش (دریا، کوه، جنگل و...).

بخش هایی از زمان که در طول سال یکبار یا چندبار درک می شوند که برتر از همة اوقات هستند: شب ها و روزهای قدر و تمام ماه مبارک رمضان، شب ها و روزهای اول و آخر هر ماه به ویژه شب و روز اول ماه رجب، نیمه شعبان، هفده ربیع الاول، عید فطر، عید قربان، دهه اول ذی الحجه، شب و روز عرفه از اهمیت فراوانی برخوردار است.
از سوی دیگر مکان هایی برای دعا و عبادت تعیین و تأکید شده اند که از قداست و اهمیت ویژه ای برخوردارند و اندیشیدن و برانگیختن شور و حال نیایشگران را سبب می شوند. مسجدالحرام، کعبه، حِجر اسماعیلu، مقام ابراهیمu، بالای کوه صفا، عرفات و جاهای مقدس دیگری در حرم مکه همچون (غار حراء)، غار ثور، جبل الرحمه، شعب ابی طالب، قبرستان ابی طالب، همچنین مسجد النبی، حرم امام حسینu، مسجد کوفه، قبور مطهرائمه علیهم السلام و مسجد جمکران، که افزون بر یادآوری و بندگی انبیای الهی به نیایش های نیایشگران روح می بخشند و استجابت دعاهای مؤمنان را سبب می شوند.

امام هادیu می فرمایند: از برای خدا بقعه هایی است که دوست می دارد در آن مکان ها دعا شود و اجابت فرماید و حائر حسینی از آن بقعه هاست.

شناخت آداب دعا و انجام شرایط آن نیز در اثربخشی دعا و استجابت آن مؤثر است. افزون بر طهارت باطنی (پاکدلی، اخلاص و نیت و قصد قربة الی الله) طهارت ظاهری (غسل، وضو، لباس پاکیزه، مسواک زدن، استعمال بوی خوش، روبه قبله بودن و... ) از آداب دعا به شمار می آیند. همچنین کمک به نیازمندان، دادن صدقه یا هدیه ای به مستمندان و اطعام گرسنگان، پیش از دعا کردن، از آداب دعا و عوامل استجابت آن است. پرهیز از تجاوز و ستم به دیگران، احسان و نیکوکاری، توبه و استغفار از گناهان، پرداخت مظالم و حقوق مردم، پاک ساختن دل از کینه و بغض، تغذیه از حلال و پرهیز از حرام، پرهیز از پرخوری، پرهیز از فحاشی و سخنان ناروا و مداومت بر فرایض و نوافل نیز از آداب دعا و شرایط استجابت آن است.

هر ملت و جامعه در طول تاریخ زندگی دستاوردهای مادی و معنوی خود را به نسل های بعدی منتقل می کند و این هویت همان فرهنگ و تمدن آن جامعه و ملت و قوم است. فرهنگ مجموعه پیچیده ای از دانش ها، باورها، هنر، اخلاقیات، حقوق و عادات و رسوم مردم و توانمندی هایی است که انسان به عنوان جامعه دارد و در حقیقت حاصل تلاش فکری و جمعی بشر است و تمدن عالی ترین مرتبه حیات جمعی است که با جامعه پذیری، نقد پذیری، نظم پذیری، تقسیم کار و نوآوری همراه و شامل امور اقتصادی، دولت، حاکمیت، زبان، هنر و علوم و فنون می شود. آنچه می تواند تمدن را از فرهنگ متمایز کند، جنبه عینی بودن تمدن است؛ در حالی که فرهنگ جنبه ذهنی دارد و عینی نیست؛ اما این دو مقوله در جوامع بشری بی تأثیر از یکدیگر نیستند و ممکن است در بسیاری موارد تمدنی به واسطه فرهنگ موجود در آن قوام گیرد و بالعکس. در هر جامعه ای که باورهای اخلاقی رشد کند و مردم اصول اخلاقی و ارزش ها را محترم شمارند اعتماد و امنیت بالا رفته، ارتباطات توسعه یافته، بستر فرهنگی مناسبی برای حفظ و تقویت تفاهم در نظام اجتماعی به وجود می آید که ناچار از پایبندی به قانون است و این نشانه حرکت جامعه به سوی مدنیت است.

موجودیت فرهنگ و تمدن اسلامی را می توان از آغاز دعوت پیامبر از مردم برای ایمان به خدا دانست. این مرحله اول بود و اما مرحله بعدی زمانی بود که پیامبر اسلام6 به مدینه هجرت نمود و حکومت اسلامی در این شهر تشکیل داد. پس از آن حکومت اسلامی فراتر از منطقه خود گسترش یافت و پس از تثبیت حاکمیت اسلام امکان ارتباط مسلمانان با حوزه¬های تمدنی دیگری مانند روم، ایران و مصر که همجوار بودند، فراهم آمد. با گسترش و انتشار اسلام زمینه دستیابی مسلمانان به علوم و دانش های پراکنده در شرق و غرب دنیای آن روزگار فراهم شد. تشیع نیزاز همان زمان پیامبر به صورت علنی در روز عید غدیر پی ریزی و پیامبر واژه شیعه را در مورد پیروان امام علیu به کاربرده است. امام سجادu می فرماید: «پیامبر به علیu فرمود: به شیعیانت بشارت بده که من شفیع آنها خواهم بود...». در کتب معتبر شیعه و سنی احادیثی نقل شده که در آنها پیامبر6 باصراحت از شیعه علی نام برده اند و عملاً با عناوین مختلف آن را وارد حوزه تفکر اسلامی کرده اند. این مرحله اول حیات شیعه بوده و مرحله دوم آن از رحلت پیامبر6 شروع می شود. در این دوره که زمان حکومت خلفاست، پیروان حضرت علیu با راهنمایی های امام خود در امور سیاسی و اجتماعی و جنگ ها شرکت و از محضر ایشان در تفسیر و عقاید و احکام فقهی استفاده و پیروی می کردند. دوره سوم بعد از قتل عثمان و حکومت حضرت علیu شروع می شود. در این دوره علاوه بر امامت، ولایت سیاسی امام نیز محقق شده و شیعه در ابعاد مختلف اجتماعی نقش بیشتری پیدا می کنند. بعد ازشهادت ایشان حیات شیعه وارد مراحل سختی شده اما در هر مرحله به حیات خود ادامه داده و با استفاده از فرهنگ غنی که از امامان خود به دست آورده است به رشد و تعالی خود ادامه می دهد.

در مورد مفهوم دعا با مطالعه در منابع مختلف به این نتیجه می رسیم که:

از دیدگاه دانشمندان یک عنصر تربیتی است که از زمان حیات انسان با انسان همراه بوده است.

از نظر ادیان مختلف به طور ویژه یک عنصرفرهنگ دینی است که به عنوان جزئی تفکیک ناپذیر از تمامی ادیان در فرهنگ مربوط به آنها وجود داشته و دارد.

از نظر دین اسلام و مذهب شیعه نقشی بسیارگسترده و فراگیر در فرهنگ داشته و دارد و به واقع یکی از ارکان شکل دهنده و جهت دهنده و آینده ساز آن می باشد. بخش مهمی از خصوصیات تمدنی شیعه بر اساس این زیر ساخت فرهنگی شکل می گیرد. حضور دعا در تمامی لحظات، مکان ها، زمان ها، شرایط بحرانی، وضعیت های عادی، خصوصیات فردی و اجتماعی، شادی ها و غم ها، نیازها و نمازها درمذهب شیعه نشان دهنده گسترده بودن فراوان آن به عنوان یک عنصر ویژه تربیتی می باشد. دعا در مذهب شیعه بیشتر فعلیت معنوی دارد و کارکرد آن در اعمال و رفتار و کردار فرد در جامعه بازتاب می یابد، پس ماهیتی فرهنگی و کارکردی تمدن ساز دارد.

همچنین مطالعه در تاریخ فرهنگی و تمدنی شیعه مارا به این نتایج می رساند که:
دوره ای به نام تمدن اسلامی وجود دارد که از زمان خلفا تا زمان اوج آن یعنی دوره عباسیان و امویان، مذهب شیعه و پیروان آن عموماً تحت فشار بوده و شیعیان بیشتر از آنکه بتوانند نماد های عینی و بیرونی و تمدنی از خود نشان دهند، خصوصیات محتوایی و غیر عینی خود را که رویکردی فرهنگی دارد در آن دوره توسعه داده اند.

شیعه در دوره مذکور هرگاه فرصتی را فراهم دیده، و پس از آن به طور مستمر توانسته در قالب های مختلف از قبیل زیدیه، فاطمیان، آل بویه و صفویه و پس از آن تشکیل دولت داده و رویکردهای محتوایی و فرهنگی خود را، کار کردهای تمدنی و عینی بخشد.

آنچه به عنوان آینده فرهنگ وتمدن شیعی در ادعیه به تصویر کشیده شده و برای معتقدان و علاقه مندان آن به صورت انتظار در آمده، تشکیل حکومت جهانی الهی(مدینه فاضله) با حاکمیت کامل ترین انسان (مهدی(عج)) است. اندیشه ای که در تمامی ادیان الهی مشترک بوده و انتظاری سازنده فرهنگ وتمدن مبتنی بر ارزش های الهی را در پی داشته، جوامع وعلی الخصوص جامعه شیعی را در مسیر زمان بدان سو جهت دهی، هدایت و ساماندهی نموده است. کارکرد اصلی ادعیه کمک به ساختن فرهنگ مبتنی بر این موضوع وسپس تشویق در به فعلیت درآمدن تمدن مبتنی برآن می باشد.

دستاوردها
1- دعا نقطه مشترک همه انسان ها در طول تاریخ بوده است، چرا که انسان موجودی است که در عین فقر و نیاز و ناتوانی و در مسیر زندگی سعی داشته خودرا به موجودی برتر و تواناتر از خود متصل کند.

انسان ها به روش های متفاوتی با معبود خود ارتباط برقرار نموده و نیازها و خواسته ها را مطرح نموده اند. در ادیان دیگر نیزجملاتی در قالب دعا دیده می شود.

این نوع ارتباط انسان با خالق خویش تأثیرات شگرفی در تمامی زوایای زندگی انسان دارد. بدین جهت در روایات از دعا به عنوان بهترین عبادت نام برده شده است. علاوه بر اینکه انسان با طرح خواسته های خود با خالق یکتا، به آنها می رسد. از لحاظ روانی و روحی نیز به آرامش می رسد.

نکته مهم و قابل توجه آن است که گر چه همه انسان ها در طول تاریخ در مسیر زندگی خود به این نقطه رسیده اند که دست به دعا و راز و نیاز با خالق خود بردارند، اما در فرهنگ شیعه ادعیه از زبان اشخاصی که خود انسان های کامل اند و عمیق ترین و برترین ارتباط با معبود خود را دارند با تعابیر بسیار باشکوه و زیبا بیان شده و این در فرهنگ ها و جوامع دیگر دیده نشده است. ادعیه ای که از امامان معصوم علیهم السلام رسیده دارای مضامین بسیار عمیق و بلند و تأثیرگذار می باشد که نشان از عمق و ژرفا و نورانیت وجودی آنهاست و در حقیقت بعد از قرآن کریم راه نزدیکی برای رسیدن به تقرب خداوند و رسیدن انسان به نقطه اوج و کمال خود می باشد. معارفی که در ادعیه وارده از معصومین علیهم السلام دیده می شود شامل شناخت خداوند از طریق اسما و اوصافی است مانند جلال، قدرت، عظمت، رحمت و نورانیت و…می باشد که با تعابیر بسیار زیبا و جذاب بیان شده اند. همچنین یادآوری نیاز شدید انسان به خداوند و جلب رحمت و عطوفت او، توبه و انابه و بازگشت از گناهان و غفلت ها به سوی خداوند متعال و نزدیک شدن به او با شستشوی وجود خود از رذایل و بدی ها می باشد. اگر گذری کوتاه بر فرهنگ و تمدن شیعه داشته باشیم می بینیم که عناصر ویژه ای این فرهنگ را از دیگران متمایز نموده، تفاوت محسوسی بین جوامع شیعی و دیگر جوامع پدید آورده است. ایمان، اراده و شجاعت و پویایی فکر و اندیشه و حرکت به سمت جلو و نشاط و … ازاین مواردند.

تجزیه و تحلیل آماری
در مطالعه نمونه ها که به طور تصادفی سه دعای معتبر ندبه، مکارم الاخلاق و زیارت امین الله را به روش تحلیل محتوا شامل می شود، هشت شاخص فرهنگی و هشت شاخص تمدنی را استخراج و فرازهای دعا را بر اساس آنها طبقه بندی کردیم. (جدول زیر)

شاخص های تمدنی(عینی) شاخص های فرهنگی(محتوایی)

امور اقتصادی معارف

دولت و حاکمیت باورها

همکاری وتعاون هنر

علوم و فنون مذهب

جامعه پذیری آداب و رسوم

نظم پذیری اخلاق

قانون گرایی زبان

امنیت وآرامش تعلیم و تربیت

براین اساس نتایج زیر استحصال شده است:
در دعای ندبه از تعداد 291 فراز شاخص های طبقه بندی شده، تعداد 190 فراز به شاخص های فرهنگی و 101 فراز به شاخص های تمدنی مربوط می شود. در این بین شاخص های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت اند از:
اولویت شاخص¬های فرهنگی(محتوایی) تعداد - اولویت شاخص های تمدنی (عینی) تعداد

1 تعلیم و تربیت 106 - 1 دولت و حاکمیت 65

2 مذهب 33 - 2 امنیت وآرامش 16

3 باورها 23 - 3 قانون گرایی 8

4 اخلاق 17 - 4 نظم پذیری 6

5 آداب و رسوم 6 - 5 همکاری وتعاون 4

6 معارف 6 - 6 امور اقتصادی 1

در مناجات مکارم الاخلاق از تعداد 202 فراز شاخص های طبقه بندی شده، تعداد 99 فراز به شاخص های فرهنگی و 103 فراز به شاخص های تمدنی مربوط می شود. در این بین شاخص های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت اند از:
اولویت شاخص های فرهنگی(محتوایی) تعداد - اولویت شاخص های تمدنی(عینی) تعداد

1 اخلاق 49 - 1 دولت و حاکمیت 28

2 تعلیم و تربیت 35 - 2 امنیت وآرامش 28

3 مذهب 13 - 3 امور اقتصادی 22

4 آداب و رسوم 1 - 4 همکاری وتعاون 11

5 معارف 1 - 5 قانون گرایی 7

- 6 جامعه پذیری 4

7 نظم پذیری 3

در زیارت امین الله از تعداد 44 فراز شاخص های طبقه بندی شده، تعداد 16 فراز به شاخص های فرهنگی و 28 فراز به شاخص های تمدنی مربوط می شود. در این بین شاخص های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت اند از:
اولویت شاخص های فرهنگی(محتوایی) تعداد - اولویت شاخص های تمدنی(عینی) تعداد

1 تعلیم و تربیت 9 - 1 امنیت وآرامش 16

2 اخلاق 3 - 2 دولت و حاکمیت 5

3 مذهب 2 - 3 امور اقتصادی 4

4 آداب و رسوم 2 - 4 همکاری وتعاون 2

- 5 قانون گرایی 1

در نتیجه گیری کلی از این ادعیه، از تعداد 537 فراز، تعداد 306 فراز (57 درصد ازکل) به شاخص های فرهنگی و تعداد231 (43 درصد ازکل) به شاخص های تمدنی مربوط می شود. شاخص های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت عبارتند از:

اولویت شاخص¬های فرهنگی (محتوایی) تعداد درصد درصد کل - اولویت شاخص¬های تمدنی(عینی) تعداد درصد درصد کل

1 تعلیم و تربیت 150 49 28 - 1 دولت و حاکمیت 98 42 18

2 اخلاق 69 22 13 - 2 امنیت وآرامش 60 26 11

3 مذهب 48 16 9 - 3 امور اقتصادی 27 12% 5

4 باورها 23 8 4 - 4 همکاری وتعاون 17 7 3

5 آداب و رسوم 9 3 2 - 5 قانون گرایی 15 6 3

6 معارف 7 2 1 - 6 نظم پذیری 9 4 2

- 7 جامعه پذیری 4 3 1

درصدهای مقایسه ای نیز عبارت اند از:
نتیجه¬گیری نهایی
با مشاهده درصدهای بالای تأثیرگذاری شاخص های فرهنگی و تمدنی در ادعیه شیعه بر اساس روش توصیفی و تحلیل محتوا، فرضیه ما یعنی «دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش تأثیرگذار دارد». اثبات می شود.

از مجموع این تحقیق موارد زیر نیز به دست می آید:

دعا از زیبا ترین واقعیات عالم انسانی است و صرف نظر از بحث استجابت به تنهایی برای انسان کشش و جاذبه زیادی دارد و او را از همه تعلقات جدا و به خالق بی همتای خود متصل می کند.
بهترین و غنی ترین زبان دعا در کلام معصومین علیهم السلام تجلی نموده است. این ادعیه بهترین و سریع ترین مسیر را برای رسیدن انسان به رشد و کمال نشان می دهند؛ بنابراین ادعیه در فرهنگ و تمدن شیعه نقش محوری در مباحث خداشناسی و تربیتی و سیاسی و اجتماعی دارند.
صحیفه سجادیه به عنوان یکی از عظیم ترین منابع دعا در فرهنگ و تمدن شیعه دارای سرمایه وسیع معرفتی و ساختار هنری بسیار زیبا و حاوی مضامین سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، تربیتی و خداشناسی می باشد.
با بررسی در محتوای ادعیه و با در نظر گرفتن شاخص های فرهنگی و تمدنی به این نتیجه می رسیم که دعا که عنصری زبانی است، با وجود داشتن ماهیت فرهنگی کارکردی تمدن ساز دارد.
تمدنی که در مذهب شیعه در قالب دعا ارائه می شود با ظهور و حضور مهدی (عج) و تشکیل دولت عدل جهانی وی واقعیت خارجی پیدا می کند. این تمدن دارای ویژگی هایی است که در جای جای ادعیه برای مشتاقان تبیین و تشریح شده است.
در مذهب شیعه، فرد و جامعه به وسیله دعا به تربیت و تزکیه نفس اقدام کرده و به طور مرتب و در طی زمان به آماده ساختن خود برای رسیدن به نقطه آرمانی این مذهب یعنی انسان کامل در فرد و مدینه فاضله در جامعه می پردازد.
ادعیه شیعه از لحاظ عمق، زیبایی، وحدت و همگرایی و نیز ارائه چشم اندازی به عمق فطرت و بلندای عدالت و عصمت بی مانند است.
توجه به ادعیه شیعه و استفاده مرتب از آن در طهارت و رشد و تعالی فرد و جامعه تاثیر فراوان داشته و دوری از آن که موجب از دست دادن زمینه ایمنی و سلامت و سعادت فرد و جامعه خواهد شد.
پیشنهاد

در طول تاریخ شیعه، دعا مهم ترین یا حداقل یکی از مهم ترین نقش ها را در ادامه حیات، رشد، پویایی و جهت دهی افراد و جوامع شیعی به سوی انسان کامل و مدینه فاضله برعهده داشته و با ایجاد ارتباط عاطفی بین انسان ها و خداوند متعال دایماً آنها را به سوی وضعیت بهتر رهنمون شده است؛ به همین علت نمی توان از تأثیر دائم این عنصر در بهبود مستمرفرهنگ وتمدن چشم پوشی نمود. از این لحاظ ادعیه نقشی مانند آب حیات برای ادامه فرهنگ و تمدن شیعی داشته اند؛ اما متأسفانه مدتی است به علت حضور پررنگ ماهواره، اینترنت، رسانه های جمعی، این نقش کمرنگ شده و آن آب حیات جای خود را به آب هایی نه چندان مفید یا حتی آلوده داده است. پسندیده است مسئولان امور به تأثیر و کارکرد دعا در فرهنگ و سپس رویکرد تمدن ساز آن برای حیات طیبه فرد و جامعه اهتمام بیشتری کنند. از سوی دیگر شایسته است علما و روحانیت به عنوان پرچمداران حیات و حرکت معنوی مردم به عنصر دعا و نشر و توسعه آن در زندگی فردی و جمعی مردم هرچه بیشتر عنایت فرموده واین نقش را پر رنگ تر و اثربخش تر سازند. در این زمینه نظریه مدیریت بر مبنای انتظارات یکی از جنبه¬های مهمی است که می¬تواند مورد توجه قرار گیرد.

پی نوشت ها
. بقره (2) آیه37.

. انجیل لوقا (تهران: نشر علم، 1388) 11 / 2 ـ 4.

. الامام علی بن الحسینu، صحیفه سجادیه، چاپ رایزنی فرهنگی ایران در سوریه، دعای 45/15.

. رک: فلسفی، شرح وتفسیر دعای مکارم الاخلاق (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1388).

. رک: عباس منوریان،«مدیریت بر مبنای انتظارات MBE قدرت پیشگویی مثبت»، مجله اقتصاد مدیریت، شماره قدس سرّهم، فروردین1369.

. حسن عمید، فرهنگ عمید (تهران: انتشارات امیر کبیر، 1374) ج 1، ص 953.

. همان، ص559.

. محمود روح الامینی، زمینه فرهنگ شناسی (تهران: عطار، 1388) ص11.

. داریوش آشوری، تعریف ها و مفهوم فرهنگ (تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1357) ص15-17.

. محمدتقی جعفری، فرهنگ پیرو فرهنگ پیشرو (تهران: موسسه تدوین ونشرآثارعلامه جعفری، 1379) ص36.

. محمود روح الامینی، پیشین، ص147.

. آگ برن و دیگران، زمینة جامعه شناسی، ترجمه و اقتباس امیرحسین آریانپور (تهران: نشر گستره،1381)، ص411.

. علی¬اکبر دهخدا، لغت نامه (تهران: چاپ دوم از دوره جدید، دانشگاه تهران، 1377) ج5.

. محمود روح الامینی، پیشین، ص 43.

. همان.

. ر.ک: اسماعیل ابن حماد الجوهری، الصحاح، تاج اللغه وصحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار (بیروت: دار العلم للملایین،1990 م) ج3، ص1240؛ شیخ صفی الرحمن المبارکپوری، مصباح المنیر (لبنان: مکتب دارالسلام،2003 م)، ص329؛ ابو الحسین احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغه (قم: نشر دارالفکر، 1399 ق)، ج3، ص235؛ احمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط (تهران: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1386)، ج3، ص49.

. رک: حسن بن موسی نو بختی، فرق الشیعه، ترجمه و تحقیق محمد جواد مشکور (تهران: انتشارات علمی وفرهنگی،1386) ص17؛ شیخ مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، به اهتمام مهدی محقق (تهران: نشر موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل و دانشگاه تهران) 1384، ص1؛ عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، تحقیق محمدفتح الله بن بدران (قم: نشر صادق، 1387) ج1، ص146.

. ابن شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول6، ترجمه: صادق حسن زاده (تهران: نشر آل علیu، 1388)، ص 510.

. محمدعلی اسلامی ندوشن، فرهنگ و شبه فرهنگ (تهران: توس، 1354) ص علیهما السلام قدس سرّهما – علیه السلام صلی الله علیه و آله.

. محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، ترجمه: آقا نجفی اصفهانی (قم: نشر بکاء، 1385) ج2،ص60.

. رک: اعظم عاشوری، تأثیر دعا در حیات و پویایی فرهنگ و تمدن شیعه (قم: پایان نامه سطح سه، مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، 1388).

. رک: علی نوری مطلق، «ویژگیهای فرهنگی و تمدنی شیعه»، مجله علمی پژوهشی شیعه شناسی، ش29،تابستان1389.

. رک: علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی،1384).