مجله  پژوهشگران  مرداد و شهریور - مهر و آبان 1385، شماره 8 و 9 

نویسنده : گروه زبان و ادبیات فارسی
1
ضرورت تدوین کتاب
در حوزه پژوهش در ادبیات حماسی، تاکنون آثار متعددی در قالب کتاب یا مقاله نوشته شده است. از جمله، کتاب حماسه سرایی در ایران تألیف مرحوم دکتر ذبیح الله صفا که سال ها است به عنوان مأخذ اصلی در برنامه درسی ادبیات حماسی دوره دکترای رشته زبان و ادبیات فارسی تدریس می شود. گذشتِ بیش از شصت سال از زمان تألیف این کتاب و حجم وسیع تحقیقات تازه ادب پژوهان ایرانی و خارجی درباره ادبیات حماسی فارسی و حماسه سرایان ایرانی، به ویژه فردوسی و شاهنامه او، و نیز کاستی هایی که در این کتاب دیده می شود، از جمله نپرداختن به بحث هایی نظیر اساطیر و رابطه آنها با داستان های حماسی ایران باستان، حماسه های عرفانی، وضعیت حماسه سرایی در دوران معاصر، اختصار در بحث حماسه های تاریخی و دینی، تجدیدنظر در کتاب مذکور یا تألیف کتابی تازه در این باره را می طلبیده است.

کتاب دو جلدی قلمرو و ادبیات حماسی ایران، در واقع پاسخی به این کاستی ها است. دکتر حسین رزمجو درباره ضرورت تألیف این کتاب می نویسد: «اما این کتاب (کتاب حماسه سرایی در ایران، تألیف ذبیح الله صفا) که زمان تألیف آن به افزون بر شصت سال قبل می رسد، با توجه به آنکه ــ در این فاصله از زمان ــ تحقیقات تازه ای توسط ادب پژوهان ایرانی و خارجی درباره ادبیات حماسی فارسی و حماسه سرایان بزرگ ایران مخصوصا فردوسی و شاهنامه او ــ انجام گرفته است، که از جمله آنها مقالات محققانه ای است که برای دو کنگره بزرگ بین المللی هزاره تولد فردوسی و تدوین شاهنامه او که در مهرماه 1313 و دی ماه 1369 ش در تهران تشکیل شد، فراهم آمده و با عناوین: «هزاره فردوسی» و «نمیرم از این پس که من زنده ام» چاپ و منتشر شده است. همچنین در فرصت های دیگری نظیر همایش هایی چون کنگره بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی گنجوی که در تیرماه 1370 در دانشگاه تبریز برگزار شد و مجموعه مقالات و سخنرانی های آن در سه جلد چاپ و منتشر شد، یا سمینار سراسری که برای بزرگداشت ملابمانعلی راجی کرمانی ــ صاحب منظومه حماسی ـ دینی، حماسه حیدری در مهرماه 1377 در دانشگاه شهید باهنر کرمان برگزار شد، همچنین همایشی که در آبان ماه 1378 به منظور بزرگداشت از مقام ادبی ابن حسام خوسفی، سراینده منظومه حماسی ــ دینی «خاوران نامه» در دانشگاه بیرجند منعقد شد و دیگر نشست های علمی ـ ادبی که در این مدت در داخل و خارج از ایران درباره فردوسی به وجود آمده و حاصل آن دهها مقاله و کتاب معتبر شده است که مضامین اغلب آنها نکته های بکر و تازه ای است، که در کتاب حماسه سرایی در ایران وجود ندارد.»

یکی از اهداف مؤلف کتاب قلمرو ادبیات حماسی ایران، مأخذشناسی تحلیلی و ارائه منابع لازم درباره حماسه سرایی در ایران بوده است. در واقع از مهم ترین ویژگی های این کتاب، مآخذ و پی نوشت های متعددی است که نویسنده در نگارش کتاب از آن ها بهره برده است. علاوه بر آن، کتابنامه هایی که در پایان هر بخش آمده است، افزون بر راهنمایی برای مطالعات بیشتر برای پژوهشگران و دانشجویان درباره مطالب هر بخش، به تنهایی کتاب و مرجعی ارزشمند برای مطالعات حماسه شناسی و فردوسی شناسی است.

کتاب قلمرو ادبیات حماسی ایران در دو جلد تألیف شده است. در ادامه بخش های متفاوت هر دو جلد معرفی می شود.

جلد اول
جلد اول کتاب از هشت دفتر تشکیل شده است. بخش اول از دفتر نخستین، به مباحثی چون اهمیت ادبیات حماسی، حماسه های معروف جهان و انواع حماسه می پردازد. بخش دوم این دفتر نیز دربردارنده موضوعاتی نظیر رابطه اساطیر با رخدادهای حماسی، اساطیر ایران باستان و روایات کهن حماسی ملی ایران است.

دفتر دوم در سه بخش، بنیاد حماسه های ملی ایران را بررسی می کند. این سه بخش عبارت اند از: دوره پیش از اوستا و ظهور زردشت، حماسه در ادبیات اوستایی و حماسه در ادبیات پهلوی.

در دفتر سوم، به تدوین روایات حماسی ملی ایران به زبان فارسی پرداخته شده است. روایات شفاهی و راویان معروف، آثار مکتوبی که در تدوین حماسه ملی ایران از آنها استفاده شده است، شاهنامه و داستان های منثور حماسی و عوامل مؤثر در پیدایش منظومه های حماسی در قرن های اول تا چهارم هجری، از مباحث عمده این دفتر است.

دفتر چهارم، به نظم حماسه های ملی ایران در دوران بعد از اسلام اختصاص دارد. معرفی منظومه هایی که قبل از فردوسی سروده شده، نظیر شاهنامه مسعودی مروزی، گشتاسب نامه دقیقی بلخی، و منظومه های حماسی که بعد از فردوسی سروده شده نظیر گرشاسب نامه اسدی و سایر حماسه های ملی، از مباحث این دفتر است.

عوامل مؤثر در افول حماسه های ملی و پیدایش حماسه های تاریخی و معرفی اسکندرنامه منظوم در زبان فارسی و معرفی حماسه های تاریخی معروف زبان فارسی، از جمله مباحث دفتر پنجم کتاب است.

در دفتر ششم، به حماسه های دینی پرداخته شده است. نویسنده در این دفتر تأثیر دیانت و هنر شاعری فردوسی در پیدایش حماسه های دینی و نیز خاستگاه حماسه های دینی در ادب فارسی و ویژگی های حماسه های دینی از لحاظ محتوا و ساختارهای زبانی و جنبه های زیبایی شناسانه را بررسی می کند. معرفی معروف ترین منظومه های حماسی دینی در ادب فارسی و نیز اشعار حماسی موجود در نمایشنامه های مذهبی، از بخش های دیگر این دفتر است.

چیستی حماسه های عرفانی، مضامین و نمادهای مشترک میان حماسه های ملی ایران و متون عرفانی فارسی و نیز ویژگی های معنوی حماسه های عرفانی و نمونه های حماسه های عرفانی در ادب فارسی و ادبیات جهان، از مباحث دفتر هفتم کتاب است.

در دفتر هشتمِ کتاب، حماسه سرایی در دوره معاصر بررسی شده است. این دفتر دو بخش دارد: بخش اول، به وضع حماسه سرایی در دوره قبل از انقلاب و بخش دوم به حماسه سرایی در دوره بعد از انقلاب می پردازد.

جلد دوم
جلد دوم کتاب قلمرو ادبیات حماسی ایران با عنوان توضیحی فردوسی حکیم فرزانه طوس و نامه نامور او شاهنامه، از سه دفتر تشکیل شده است. دفتر نخستین کتاب، دربردارنده شش بخش است: بخش اول، دربردارنده اطلاعات ارزشمندی درباره زندگانی فردوسی است. بخش دوم، به جهان بینی توحیدی فردوسی و مباحثی پیرامون آرا و عقاید مذهبی فردوسی در شاهنامه، نقل آرای مختلف درباره مذهب فردوسی و نیز نقد نظریات خاورشناسان درباره دیانت فردوسی اختصاص دارد.

مباحث وطن دوستی فردوسی، نگاه فردوسی به هویت ملی و ایرانی، و ارتباط فردوسی با شعوبیه، در بخش سوم بررسی شده و در بخش چهارم نوع ارتباط فردوسی درباره غزنه و تحقیق در افسانه هایی است که درباره فردوسی بیان شده است.

آخرین بخش از دفتر نخست، به چهره فردوسی و داوری ها و انتقادات از شعر او از گذشته تا حال اختصاص دارد.

دفتر دوم کتاب، به بررسی و تحلیل ابعاد لفظی و معنوی شاهنامه می پردازد. از عمده ترین مباحث این دفتر، مآخذ شاهنامه، تقسیمات شاهنامه از لحاظ موضوعی، داستان های معروف شاهنامه، ادوار متفاوت شاهنامه، قهرمانان معروف و جنبه های لفظی و معنوی شاهنامه است.

در آخرین دفتر کتاب، به تأثیر افکار و اشعار فردوسی در قلمرو زبان و ادبیات فارسی، نفوذ اندیشه و شعر فردوسی در گستره زبان ها و آثار ادبی جهان، شاهنامه از دیدگاه ادبیات تطبیقی، نُسَخ شاهنامه، تأثیر شاهنامه در فرهنگ عامه ایران و ایجاد وحدت ملی و موضوعات متفرق غیرحماسی در شاهنامه پرداخته شده است.

چند پیشنهاد
چنانکه مؤلف کتاب در پیشگفتار جلد نخست نوشته است، یکی از اهداف تألیف کتاب، تهیه مآخذ و منابعی تحلیلی درباره حماسه سرایی است. پیشنهاد می شود، منابع و مآخذی که در پی نوشت ها و کتابنامه های پایان هر بخش آمده است به شکل کتابی جداگانه و با عنوان مآخذشناسی حماسه سرایی منتشر شود. قطعا انتشار چنین مأخذی با استقبال فراوان حماسه پژوهان و فردوسی شناسان و محققان و دانشجویان روبرو خواهد شد. دیگر اینکه، اگر منابع و مأخذ هر صفحه در پاورقی همان صفحه ذکر می شد، کار خواندن را برای علاقه مندان آسان تر می کرد.

در بخش فهرست های پایانی جلد دوم کتاب، جای فهرست نام کتاب ها و مجلات خالی است. قطعا چنین فهرستی با هدف کتاب سازگار است و امید است در چاپ های بعدی کتاب مورد توجه قرار گیرد.

همچنین در بخش فهرست های کتاب نواقصی در ضبط اسامی مشاهده می شود. به طور مثال نام آیدنلو به شکل آیدانلو، ضبط شده یا پرویز ناتل خانلری به شکل خانلری، پرویز ناتل آمده است.

همچنین می توان به بسیاری از آیات و احادیث اشاره کرد که در متن کتاب ذکر شده؛ اما در نمایه پایانی کتاب، ذکری از آنها به میان نیامده است. به طور مثال حدیث «هذا و قومه والذی نفسی بیده...» که در ص 54 جلد دوم کتاب ذکر شده، در فهرست احادیث پایان کتاب نیامده است.

نکته دیگری که نباید از نظر دور داشته شود، اطناب در برخی از بخش های کتاب است به اندازه ای که گاه بخش هایی از کتاب به تکرار مباحثی پرداخته که در متون دیگر نیز می توان یافت. این نکته در برخی از موارد، کتاب را به جامع آرا و اقوال و آن گاه اعلام و تبیین دیدگاه نویسنده تبدیل کرده است. شاید در یک بازنگری بتوان برخی اقوال را کاست و با کاهش حجم، آن را به حوصله های متوسط عرضه کرد. البته این جامعیت، در برخی موارد رعایت نمی شود. به طور مثال، در جلد دوم هنگامی که دیدگاه های متفاوت نسبت به فردوسی ذکر می شود، جای بسیاری از معاصران و منتقدان مشهوری که در این باره مطرح بوده یا به سبب طرح برخی از مباحث شهرت یافته اند خالی است.

آنچه گفته شد، هیچ گاه از ارزش علمی و ادبی کتاب حاضر نخواهد کاست. مطالعه این اثر ارزشمند، به دانشجویان و علاقه مندان توصیه می شود.

فهرست پایان نامه های رشته زبان شناسی همگانی
عنوان پایان نامه

گویش گیلکی حسن کیاده

واژه های قرضی زبان روسی در زبان فارسی

واژگان خوانداری کودکان دبستانی ایران

مبانی فرهنگ نگاری تک زبانه عمومی و کاربرد آن در زبان فارسی

گوش همدانی

توصیف فعل در گویش بهبهانی

توصیف نظام آوایی گیلکی رشت

از زبان تا شعر یک برداشت زبان شناسانه

بررسی گویش سوادکوهی

ساخت مجهول در فارسی معاصر

بررسی ساختمان صرفی اجرای کلام در گویش ترکی بهار و مقایسه آن با ترکی آذری

نفی در گونه شرقی گویش مازندرانی

وندهای تصریفی و اشتقاقی زبان ترکی با تکیه بر گویش نیارکی

نقش نماهای کلامی در فارسی و انگلیسی

توصیف حروف اضافه و گروه حرف در زبان فارسی

بررسی تطبیقی ساخت واژه در زبان انگلیسی و فارسی

بررسی ساختار واژگان صنایع دستی

بررسی عوامل سادگی و روانی زبان براساس هشت نمونه متن فارسی

بررسی زبان تبلیغ

نگاهی در زمانی ـ هم زمانی، به مقوله جنس در زبان فارسی

فرهنگ توصیفی اصطلاحات روان شناسی زبان

برچسب دهی دستوری پیکره زبان فارسی گامی در زبان شناسی رایانه ای

عوامل ترجمه در زبان گفتمان و ارتباطات

بررسی نقش کلمات ربط در به یادآوردن و درک جملات در فارسی

بررسی زبانی ـ اجتماعی رنگ واژه ها در فارسی

بررسی اشعار سپهری از دیدگاه زبان شناسی

بررسی نحوی ـ معنایی افعال وجهی در فارسی امروز

بررسی روند فرهنگ نگاری در ایران براساس رده بندی های علمی

بررسی برخی از ویژگی های دستوری در گروهی از بیماران زبان پریش فارسی زبان.

لهجه ورامین (پیشوا)

فرهنگ لغت در سیستم انتقالی ترجمه ماشینی

بررسی ساخت واژه ای وام واژهای عربی در فارسی معاصر

بررسی و تحلیل واژه آموزی در کتاب های فارسی دبستان

تقطیع نحوی براساس دستور گروه ساختی

قطع گفتار در گفت وگوهای خانوادگی زوج های فارسی زبان تهرانی

دستور داستان و تأثیر داستان پردازی در آموزش علوم به کودکان

مقایسه گونه های زبانی بافتی با جیرفتی

بررسی نحوی ـ معنایی افعال در فارسی امروز

باهم آیی و فرهنگ نگاری

تبلور ایدئولوژی و قدرت در کلام

جنبه هایی از تفاوت رفتار کلامی مردان و زنان فارسی زبان تهران

فن آوری اطلاعات و ارتباطات و آموزش زبان، چالش قرن 21

بررسی توصیف بند در سبک گفتار زبان فارسی و مقایسه آن با سبک نوشتار

رنگ واژه در زبان کودکان نابینا، تفاوت در تداعی و تشابه در کاربرد با کودکان عادی

مقایسه لهجه نقده با لهجه تبریز و دو گونه زبان ترکی آذری

مقایسه نظام آوائی زبان های کردی و انگلیسی

فرازبانی در آموزش و یادگیری زبان

وجه فعلی در فارسی

مشکلات آموزش و یادگیری خط فارسی

شیوه اشتقاق

برجسته سازی در نمایش نامه های بهرام بیضائی

گشایش و بست روایی در افسانه های هزار و یک شب

بررسی کاربرد گیلکی و فارسی در میان دانش آموزان پیش دانشگاهی و والدین آنها در شهر رشت

تغییرات معنایی و واژگان زبان فارسی برپایه آثار داستانی سیدمحمدعلی جمالزاده

بررسی ساخت گرایانه سیستم واژی و واژی سازی در شاهنامه فردوسی

بررسی واژگان زبان فارسی با توجه به روش تحلیل مؤلفه معنایی

فعل مرکب در ترکی و اشتقاق های حاصل از آن

بررسی و مقایسه رویکردهای جامعه بشری برای دستیابی به ارتباط مشترک زبانی

فرهنگ توصیفی واژگان تخصصی ساخت واژه (انگلیسی به فارسی)

مقایسه کلامی سبک گفتار و نوشتار فارسی رسمی

واژه نامه توصیفی زبان شناسی تاریخی

مقایسه رویکرد هالیدی با رویکرد کیماف جانسون به استعاره

مقایسه واژگانی گونه های زبان ترکی (ترکی کشور آذربایجان و ترکی شمال غرب ایران)

بررسی نقش حروف کم بسامددربازیابی وذخیره کلمات درذخیره واژگان ذهنی ازطریق پدیده نوک زبانی

بررسی نظام آوایی کودکان 18 ـ 48 ماهه فارسی زبان تهرانی

بررسی تطبیقی ارجاع به عنوان ابزار انسجام متن در فارسی و انگلیسی

مقایسه دوگونه زبانی آباده و صنعاد

طرح ملی گویش شناسی ایرانی، استان های اصفهان و کرمان

بررسی عوامل زبان شناختی مؤثردر طراحی نرم افزار تشخیص خودکار دستنویس فارسی(OCR)

معرفی دستور واژه و تحلیل چند ساخت نحوی دستور زبان فارسی بر مبنای آن

بررسی تکرار و تقابل در لالایی های فارسی