شرایط فرهنگی عصر عباسیان بخصوص زمان هارون و مأمون ویژگی های خاصی داشت، در این دوران ترجمه آثار علمی دیگران که نتیجه تعالیم علم محور اسلام بود، به اوج خود رسیده بود، ضمن اینکه ادیان و مذاهب مختلف عرصه ظهور و بروز یافته و مناظرات مختلفی بین علمای مختلف درمی گرفت؛ مامون نیز با راه اندازی جریان علمی و فرهنگی و مناظراتی با حضور امام رضا(ع) اهداف خاص خود را دنبال می کرد که جلوه دادن خود به عنوان شخصی دانش دوست، جلب اندیشمندان و متفکران جامعه اسلامی به خود، مشروع جلوه دادن خلافت بنی عباس و از همه مهمتر تحقیر و ایجاد شبهه در شخصیت علمی، فرهنگی عالم آل محمد(ص) از جمله آن بود؛ در گفتگو با حجة الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی به بررسی شخصیت علمی، فرهنگی حضرت علی بن موسی الرضا(ع) ونقش ایشان در برابر امواج فکری منحرفان، پرداختیم:

نهضتی به نام ترجمه
برای درک بهتر ایفای نقش عالمانه امام رضا(ع) در ابتدا باید برداشت مختصری از شرایط علمی، اجتماعی دوران عباسیان داشت؛ در این رابطه استاد پیشوایی به ما می گوید: در زمان هارون الرشید دانشمندان مختلف هندی، ایرانی و سریانی به بغداد رفت و آمد داشتند و این موضوع تا حدی افکار مردم را رشد داده بود و بطور کلی محیطی علمی و فرهنگی در نتیجه معاشرت اینان با مسلمانان در بغداد و بسیاری از جوامع اسلامی شکل گرفته بود و بعد از هارون الرشید، مامون هم توجه زیادی به دانش و علم داشت و کتابهای مختلف منطقی و فلسفی و سایر علوم در زمان او ترجمه شد و مناظره و مجادله و آزادی فکر و عقیده وجود داشت.
وی ادامه می دهد: در دوران مأمون همچنین نهضت ترجمه تقویت شد و ترجمه کتابهای بیگانگان به زبان عربی رونق فراوانی گرفت و این به خاطر این بود که دولت عباسی تمایل زیادی به پارسیان داشت و عربها و فارس ها در پایتخت عباسیان اختلاط داشتند، مثلاً حنین بن اسحاق بعضی از کتب سقراط و جالینوس را به عربی بازگرداند و ابن مقفع، کلیله را در دوران عباسیان به عربی ترجمه کرد و همچنین کتاب اقلیدس در این دوران به عربی بازگردانده شد. خاندان نوبختیان و ابن سهل که وزیر هارون بود و همچنین احمد بن یحیی بلاذری و عمروبن فرخان نیز نقش گسترده ای در ترجمه به فارسی این کتب داشتند. در این دوران کتب زیادی هم از یونان ترجمه شد، ضمن اینکه تشویقی که برمکیان از مترجمان می کردند و به ایشان پاداشهای خوب می دادند در رواج ترجمه مؤثر بود حتی خود مامون هم کتاب ترجمه می کرد او بخصوص به کتابهای یونانی و ایرانی علاقه داشت و کسانی را به قسطنطنیه فرستاد تا کتابهای کمیاب را بیاورند.

مبارزه با انحرافهای فکری
حضرت امام رضا(ع) با درک انحرافهای بروز کرده در دوران آزادیهای علمی و رواج تفکرات مختلف وارد عرصه شده و به عنوان پیشوای جامعه اسلامی نقش بی بدیل خود را برای جلوگیری از انحرافها ایفا کرد؛ دراین ارتباط استاد پیشوایی به ما می گوید: بسیاری از کسانی که به انتشار علوم مشغول بودند قطعاً علاقمند نبوده و حسن نیت نداشتند و گروهی از آنان سعی می کردند که آب را گل آلود کرده و ماهی بگیرند و برخی از علوم منحرف را در افکار جوانان و افراد ساده دل و بی آلایش نفوذ دهند.
این استاد دانشگاه و حوزه ادامه می دهد: مضاف بر این در آن زمان که آثار علمی بیگانگان مورد نقد و بررسی قرار می گرفت، یک هیأت علمی نیرومند در دربار عباسیان وجود نداشت تا بتواند با دلسوزی این افکار و ترجمه ها را از صافی اصیل اسلامی عبور داده و در اختیار جامعه اسلامی بگذارد، این شرایط خاص فرهنگی و فکری وظیفه سنگینی را برای امام رضا(ع) ایجاد کرده بود و آن امام بزرگوار که بخوبی از این وضع آگاه بود، با همت واراده انقلاب فکری عمیقی ایجاد نموده و در برابر امواج تند و سهمگین شبهات و شیطنتها اصالت عقیده و فرهنگ جامعه اسلامی را حفظ کرد.
اهمیت این مساله آنجا مشخص می شود که در این زمان وسعت کشورهای اسلامی تحت امر خلفای عباسی به اوج خود رسیده و قلمرو اسلام گسترش بسیار زیادی یافته بود و حتی تا مراکش و اندلس نیز رفته بود، طبیعی است که فرهنگ پیشین این کشورها به مرکز اسلام نفوذ کرده و باعث اختلاط و آمیختگی با اندیشه و فرهنگ اصیل اسلامی شود و این بیش از پیش باعث نگرانی می شد.

صداقت علمی؟!
از مهدی پیشوایی در مورد مناظرات امام با رهبران فرق وادیان دیگر می پرسیم و ایشان در این ارتباط به ما می گوید: امام مناظرات زیادی داشتند که مناظره با جاثلیق، مناظره با رأس الجالوت و هربز اکبر و عمران صابی از جمله مهمترین مناظرات حضرت می باشد که همه این مناظرات محتوای عمیق و درس آموز داشته و باعث تقویت اندیشه اسلامی و شیعی می شود و جالب اینجاست که امام با هرکس به زبان خود آن فرد به مناظره می پرداختند. این استاد تاریخ می افزاید: مامون فردی سیاسی و زیرک بود و اهداف مختلفی را از راه اندازی جلسات مناظره دنبال می کرد اما آنچه که یقینی است این است که مامون از براه انداختن این جلسات صداقتی نداشت و موید این ادعا این است که دربار مامون که پیوسته محل برگزاری مباحثات و مناظرات مختلف علمی بود، پس از شهادت امام دیگر شاهد مجالس علمی و مباحثات کلامی نبود.
وی با بیان اینکه مامون از راه انداختن این مناظرات اهداف مختلفی را دنبال می کرد ادامه می دهد: اهداف مامون را می توان از چند بعد مورد ارزیابی قرار داد؛ اول اینکه او به دنبال منحصر کردن شخصیت امام رضا(ع) در بعد علمی بود و بر این باور بود که با این کار ایشان را بتدریج از مسایل سیاسی کنار بزند، اما چنین نشد و امام حربه مأمون را برای تفکیک دین و سیاست نقش بر آب کرد؛ هدف بعدی مامون احتمالاً این بود که با این مجالس سعی داشت اذهان و افکار را منحرف کرده و همه علاقمندان و عاشقان اهل بیت(ع) در جلسات خود به این مسایل پرداخته و از پیروزی های امام در این مباحث سخن بگویند و مامون هم با خیال راحت اهداف سیاسی نامشروع خود را پیگیری کند و نقاط ضعف حکومتش را پنهان کند.
البته این نکته را بگویم که مامون خود اهل علم و دانش بود و با این کار می خواست خود را دانش دوست و عالم پرور جلوه دهد و باور همگانی ایجاد کند که این یک امتیاز برای حکومتش تلقی شود.

منبع: روزنامه  قدس ۱۳۸۹/۱۱/۱۴
گفت و گو شونده : مهدی پیشوایی