مجله  میقات حج  تابستان 1381، شماره 40 

نویسنده : طرجان یلماز / تعریب: دکتر تحسین اُوغْلیترجمه: محمدرضا نعمتی
91
نمونه کلیدهای عصر عباسی
1 ـ در تولید نمونه کلیدهای نخستینِ روزگارِ عباسی، آهن به کار رفته، لیکن کلیدهای دوره های پس از آن، از برنز ساخته شده اند. بی شک این دگرگونی و تحوّل، با پیشرفت های پدید آمده در صنایع معدن و فلزات، مرتبط بوده و نوشته های روی این قفل ها و کلیدها، به شیوه طلاکوب و یا نقره کوب است. (تصاویر کلید مذکور در فصلنامه «میقات حج» شماره 39، صفحه 126 آمده است.)

2 ـ در شمار دیگری از این نمونه قفل ها و کلیدها، دیده می شود که کلمات، با حروفی پر عرض، به صورت افقی کنده کاری شده و سپس با طلا و یا نقره پر گردیده است و بدین ترتیب ویژگی های مکتب موصل را، که طیّ دو قرن ششم و هفتم هجری (12 و 13 میلادی) جریان داشته، نشان می دهد.

تصویر کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2214/2

تصویر ص36

کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2214/2

تصویر ص36

کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2213/2

تصویر ص36

کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2213/2

تصویر ص36

کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2216/2

تصویر ص36

کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2216/2

3 ـ کلیدهای طلاکوب و نقره کوب بخش دیگری از اشیای هنری ـ تاریخی کعبه است که با تارهای طلایی و نقره ای به صورت برجسته و به شکل های گوناگون تزیین شده که به سرعت نگاه ها را به سوی خویش می خواند، به ویژه دو کلید آهنین و همچنین دو کلید برنز (تصاویر شماره 4 و 6، س. ط. ق: 2217/2 و 2216/2).

تصویر ص36

کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2211/2

تصویر ص36

کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2211/2

تصویر ص36

کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2212/2

تصویر ص36

کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2212/2

در روی نوع دوم از این نمونه ها، نوشته ها با حروف عریض دیده می شود و جز در سه عدد کلید، در بقیه از شیوه طلاکوب استفاده نشده است.

تصویر ص36

کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2275/2

برای نمونه کلیدهای سوم، قفلی وجود ندارد تا ما را با شیوه گشودن آنها آشنا سازد و تفاوت اندازه کلیدها نشان می دهد که قفل های آنها نیز متفاوت بوده اند.

قفل هایی که از این نوع به شمار می آیند، از سه قسمت اصلی تشکیل شده اند:

1 ـ بدنه قفل، که میله عمودی دارد و نیز مرآت که به آن متصل است.

2 ـ سیستم مربوط به باز و بسته شدن میله عمودی به قفل.

3 ـ کلید.

کاربرد میله عمودی، آن است که از میان دو حلقه دو لنگه در کعبه می گذرد [و با پیوستن به بدنه قفل، بسته می شود]. میله یاد شده، بلند و استوانه ای شکل و درازای آن غالبا دو برابر طول قفل ها است ولی بدنه آن، گاه به شکل استوانه و گاه چند پهلو و داخلش خالی است و در یک سمت آن، سوراخی برای داخل شدن کلید در نظر گرفته شده است.

قسمت دوم، که کارِ باز و بستن قفل در داخل را انجام می دهد، فنرهایی است دارای سه یا چهار دندانه [که در شیارهای میله عمودی قرار می گیرند و آن را قفل می کنند] و غالبا حرکت میله عمودی در بستن قفل دخالت دارد؛ چنانکه حرکت کلید در گشودن قفل دخیل می باشد:

تصویر ص36

کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2217/2

گاهی شکل کلیدها با یکدیگر مختلف است و بیشترین تفاوت ها در لبه های کلید یا در نوک آنها است و این تفاوت ها مربوط به فن آوری و ابتکارات تولید کننده آنها است. گاهی یک کلید از چهار قسمت تشکیل شده است:

تصویر ص36

کلید دوره عثمانی به شماره ثبت 2266/2

یا به شکل نیم دایره است: (تصویر به شماره ثبت 2217/2)

شکل دسته کلیدها یا دستگیره آنها نیز با یکدیگر تفات دارد، ولی بیش از دو قسمت ساخته شده اند که به قسمت بالای آن حلقه کلید متصل است. اما آن چه تفاوت اساسی میان یک کلید با کلید دیگر است، دقت عمل و ظرافت ساخت آنها است و اختلافات اندکی هم در شکل های هندسی آنها مانند: منشوری، کروی و مکعّب وجود دارد. این تفاوت ها، چه از جهت ساخت و چه از نظر نوع خطّاطیِ روی آنها، بازتاب مکتب هنری موصل است که با نقوشی از ساقه و گل های گیاهی تزیین شده اند.

نوشته های روی کلیدها، این امکان را برای ما به وجود می آورد تا مراحلی را که خط عربی پشت سرگذاشته، مورد بررسی قرار دهیم؛ چرا که نوشته ها و خطّاطی ها، هسته اصلیِ تزیینات به شمار می روند، البته نقوشی که به شکل ساقه های گیاهی به هم پیچیده و برگ های نخل می باشند، از جایگاه ویژه ای در زیبا سازی دسته کلیدها برخوردارند؛ چنانکه می توان عناصر تزیینی تکراری، نوشتجات درهم و کادرهای زاویه دار را، که از ویژگی های منطقه دریای مدیترانه است، از تزیینات آنها به شمار آورد.

کلیدهای عصر مملوکی
در دوره مملوکیانِ مصر، ساخت کلیدها به طور کلّی به همان شیوه سنتّی گذشته جریان داشته است، ولی پاره ای تفاوت ها از نظر اندازه و نوع تزیینات، در آنها به چشم می خورد؛ زیرا در ساخت این کلیدها در مقایسه با کلیدهای عصر عباسی، توجه بیشتری به عمل آمده است، به ویژه تزیین خطوط و سبک طلاکاری آنها، که نشانگرِ مهارت فوق العاده آنها در این کار است، در این جا نکته قابل توجه دیگری وجود دارد که دلیل امتیاز این کلیدها بر دیگر کلیدهااست، و آن وجودِ قسمت های کروی شکل در سمت بالای آنها است که بدین ترتیب به درازای آنها افزوده است.

هر یک از ضلع های این کلیدهای مکعب شکل، با نوشته هایی تزیین گردیده و بیشتر آنها آیات قرآن می باشد، ولی در پاره ای موارد تمام یک آیه نوشته نشده است وگاه نام سازنده کلید و اسم خلیفه ای که دستور ساخت آن را داده و نیز تاریخ ساخت آن بر روی آنها دیده می شود.

در ضمن گاهی دیده می شود که سازنده، به طور کلّی اولویت را به نوشتن آیات قرآن بر بدنه کلید می داده و چنانکه جای خالی باقی می مانده، نام خلیفه را در آنجا می نوشته است و اگر جایی در بدنه باقی نمی ماند، نام او را در حواشی و یا در قسمت پایین کلید می نگاشت و بدین ترتیب جای خالی نمی گذاشت. در بخشی از کلیدها، گاه بعضی از اسمای حُسنای الهی را نیز شاهدیم.

اکنون به ارائه فهرستی از آیات قرآن می پردازیم که بر روی این مجموعه کلیدها و قفل ها ثبت شده و جایگاه خاص خود را دارد.

فاتحة الکتاب: آیات 1، 7حج: آیات 6، 29

بقره: آیات 25، 255مؤمنون: آیه 116

آل عمران: آیات 26، 96، 97فتح: آیات 1، 4، 27، 29

نساء: آیه 58حشر: آیات 21، 24

انعام: آیات 59، 73 صف: آیه 13

توبه: آیه 33، 129 قریش: آیات 1، 4

ابراهیم: آیه 37اخلاص: آیات 1، 4

اما آیاتی که به طور مکرر بر روی آنها نوشته شده، عبارتند از:

آل عمران: آیات 96، 97فتح: آیات 1، 3

صف: آیه 13

در مجموعه اشیای هنری ـ تاریخ کعبه، قفل و کلیدی است که پیشینه آنها به دوره مملوکی باز می گردد و از نوشتار روی آنها بر می آید که به «باب توبه» که به عنوان «باب الرّحمه» نیز شناخته می شود، اختصاص داشته است.(1)

درِ کعبه معظّمه
یکی از اشیای نفیس گنجینه هنری ـ تاریخی کعبه، یک لنگه درِ کعبه است که از چوب با پوششی از آهن ساخته شده و اندازه آن 45/1×20 متر می باشد. این در، در بخش امانت های مبارک موزه طوپ قاپی نگهداری می گردد.

دیگر کلیدهای عصر عباسی و مملوکی
مجموعه دیگری، غیر از مجموعه اشیای نفیس طوپ قاپی، نیز موجود است که وجود پنج کلید، آن مجموعه را کامل کرده است. تاریخ دو عدد از آنها، به عصر عباسی باز می گردد که در مجموعه «نهاد سعید» در ریاض نگهداری می شود و بر روی آنها نوشته شده: به فرمانِ فرمانروایی که در قرن هفتم هجری، برابر با سیزدهم میلادی به زیارت خانه خدا آمده، در مکه ساخته شده است. نوشته های روی آنها به صورت طلاکوب است، جنس کلید از برنز و با نقوش گیاهی تزیین گردیده است.(2)

دو عدد دیگر آنها به دوره مملوکی مربوط می شود و تاریخ ساخت آن 765 ه . ق . 1363 میلادی می باشد و در حوزه هنر اسلامی در قاهره نگهداری می گردد و یکی از آنها به «سلطان اشرف ناصرالدین فرج (1399 ـ 1412 میلادی) تعلّق دارد و هم اکنون از متعلّقات موزه لوفر در پاریس می باشد و تاریخ ساخت آن 1405 میلادی است. جنس این کلید از آهن بوده و طلاکوب گردیده است.

کلیدها و قفل های عصر عثمانی
شمار کلیدها و قفل هایی که تاریخ آن به عصر عثمانی باز می گردد، برابر دو مجموعه ای است که از آن یاد کردیم. در میان آنها، قفل هایی وجود دارد که کلیدهای آنها مفقود گردیده و نیز کلیدهایی است که قفل های آنها پیدا نشده است.

نخستین پادشاه عثمانی، که پیش از انتقال خلافت به آنان، برای کعبه قفل ارسال کرده «سلطان بایزید دوّم» بود ـ که ما پیشتر از او یاد کردیم ـ و از میان این مجموعه قفل ها دو قفل به وی مربوط می گردد که هر دو از نظر شکل و نوشتجات رویشان، بسیار شبیه یکدیگر به نظر می رسند.

تصویر ص36

(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2251/2)

این دو از آهن ساخته شده و روی آنها آیاتی از قرآن کریم، نام پادشاه و سازنده آنها به صورت طلاکوب نوشته شده است، ولی برخی از قفل هایی که از زمان «سلطان سلیمان قانونی» تا زمان «سلطان احمد اول» ساخته شده، از جنس نقره اند و روی آنها را روکشی از طلا پوشانیده است. این قفل ها از نظر شکل به یکدیگر شبیه اند و تفاوت اندکی با هم دارند.

در میان آنها قفل و کلیدی را می بینیم که در قرن دوازدهم هجری (16 میلادی) ساخته شده و به زمان «سلطان مراد سوم» باز می گردد:

تصویر ص36

(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2280/2)

امتیاز این قفل و کلید بر بقیه، در دقت ساخت و تزیینات آن است. در صورتی که قفل های ساخت «سلطان سلیمان قانونی» ساده و بی پیرایه است.

بیشترین تعداد این نوع قفل ها، به «سلطان احمد اول» مربوط است؛ بعضی از آنها که دارای زبانه اند، از آهن ساخته شده و بعضی از نقره اند و به مناسبت تعمیرات کعبه، در زمان او به مکه ارسال شده اند. این دسته از کلیدها، نمونه های زیبایی هستند که نقوش روی آنها به شیوه طلاکوب و نقره کوب بر روی زمینه آهنی ترسیم شده است:

(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2263/2)

از جمله مشخّصات قابل توجه قفل های کلون دار (کشویی) سنگینیِ وزنِ آنها است. این قفل ها از نقره است و وزن برخی از آنها بر رویشان نوشته شده که به پنج هزار درهم می رسد:

تصویر ص36

(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2261/2)

تصویر ص36

(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2257/2 و 2258/2)

تصویر ص36

(کلید، قفل و زنجیر کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2253/2، 2254/2، 2259/2)

مشخصات قفل های عثمانی
در میانِ قفل های زمان مملوکی، نخستین قفل، استوانه ای شکلِ چند پهلو است و بیشترین قفل های عصر عثمانی را هم همین گونه قفل ها تشکیل می دهد. جنس این قفل ها از طلا است و این خود از مشخصات قفل های عثمانی است.

مشخصه دیگرِ آنها، وجود قسمت اضافیِ بالای بدنه قفل است که به «مرآت»(3) معروف است و بالای آن نیز قسمت کوچکی است که ما نام آن را «رصیعه»(4) می گذاریم. چنانکه از لابه لای ترک خوردگی های سطح قفل، داخل آن ها پیدا است. میله عمودی آنها، که هنگام بستن به داخل قفل فرو می رود و به 5/1 تا 2 میلی متر می رسد، از جنس آهن ساخته شده و با روکشی از طلا پوشیده شده است.

نقوش موجود روی قفل ها و کلیدهای عثمانی، به وسیله ایجاد شیارهایی نمودار شده و کاملاً واضح و مشخص می باشند و تزیینات مرسوم آن عصر را شامل می شود؛ نظیر تریینات گیاهی، بادبزن هایی از برگ های نخل، شکوفه ها و گل ها:

تصویر ص36

(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2260/2)

تصویر ص36

(قفل و کلید کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2262/2)

نمونه نادر این مجموعه؛ قفل و کلیدی است که به زمان «سلطان مراد سوّم» می رسد:

تصویر ص36

(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2280/2)

نوشته های روی قفل ها و کلیدهای این بخش، بیشتر به خط ثلث است و آنچه آنها را از قفل ها و کلیدهای دوره مملوکی و عباسی ممتاز می سازد این است که آیات کمتری از قرآن، روی آنها نگارش یافته و قسمت های اضافی آنها که به «مرآت» و «رصیعه» نامگذاری کرده ایم، بیشتر به ثبت نام های پادشاهان عثمانی اختصاص یافته است و آیات قرآن بر بدنه قفل ها که به شکل چند پهلو ساخته شده اند، نوشته شده است.

نکته در خورتوجهِ دیگر آن که آخرین کلید این مجموعه، که در موزه طوپ قاپی به شماره 2227/2، وجود دارد، از نظر ساخت و فلزِ به کار رفته در آن، اصلاً اندلسی (اسپانیایی) است و این مسأله، با مقایسه آن با کلیدهای مشابه، به دست می آید؛ زیرا یکی از فرمانروایان مسلمان آن سامان به کعبه اهدا کرده است.

تصویر ص36

(کلید کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2280/2)

نام سه تن از سازندگان قفل ها و کلیدهایی که در ضمن مجموعه موجود در موزه طوپ قاپی است، به ترتیب زیر بر روی آنها نوشته شده است:

1 ـ کار الیاس فرزند یوسف فرزند احمد مکی: (تصویر ص93، شماره ثبت 2211/2)

2 ـ کار داود فرزند عبد الودود:

تصویر ص36

(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2252/2)

3 ـ کار محمد فرزند عماد:

(قفل و کلید کعبه معظمه به شماره ثبت 2273/2 و 2280/2)

از جمله اتفاقات جالبی که در بخش مجموعه قفل های کعبه، در موزه طوپ قاپی رخ داده، این است که این مجموعه، براساس رده بندیِ تاریخی،باقطعه ای از قفل چوبی شروع می شودکه به قرن سوم هجری (9 میلادی) باز می گردد و آخرینِ آنها نیز قفل چوبی است که به زمان «سلطان عبدالعزیز»؛ یعنی به قرن سیزدهم هجری (13 میلادی) مربوط می شود.

فصل دوم : تصاویر و پی نوشته ها
1. عصر عباسی
تصویر شماره 1: قطعه ای از یک قفل، تاریخ ساخت : قرن 2ـ3 هجری (8ـ29)

درازا : 23 سانتی متر، پهنا : 7 سانتی متر، ضخامت : 5/6 سانتی متر

شماره ثبت : 2294/2

تصویر ص36

(تصویر 1)

این تصویر یک قسمت از پل ارتباط اصلی(5) را که برای یک قفل چوبی است نشان می دهد، روی آن پوششی از سرب داده شده و نوشته های نیمه برجسته اش در هشت سطر، به ترتیب زیر زینت بخش آن گردیده است:

لا اِلهَ/ اِلاّ اللّه / مُحَمّد/ رَسُول/ اللّه / صَلّی اللّه / عَلَیهِ/ وَ سَلَّم.

این نوشته ها را از هر سو خطوطی [مستطیل] از تارهای قلع احاطه کرده است. دو سوراخ دو طرف آن هم چه بسا برای بستن قفل به کار می آمده و دندانه های موجود در داخل قفل از آهن می باشد.

تصویر شماره 2: کلید، تاریخ ساخت : 555 هجری (1160م)

سازنده : الیاس بن یوسف بن احمد مکّی، درازا : 5/35 سانتی متر

شماره ثبت : 2211/2، [کلیشه کلید در صفحه 29 گرفته شود]

نوشته های روی کلید به صورت طلاکوب و نقره کوب می باشد که روی بدنه آن که از جنس آهن است ترمیم شد و این نوشتار داخل شکل هایی فشنگی شکل قرار داده شده است، روی بدنه قسمت «الف» سوره حمد و اخلاص و جمله «هذا مفتاح کعبة اللّه شرفه اللّه » وجود دارد و بر روی دسته آن آیه : «نصر من اللّه وفتح قریب» نوشته شده است و بر قسمت ب بدنه آن، در دو سطر «آیة الکرسی» ثبت شده و هرسطر داخل چند شکل قشنگی است که در طول بدنه امتداد دارد و در فاصله میان بدنه کلید و دسته آن این عبارت آمده است : «عمل الیاس بن یوسف بن احمد مکی» و بر دسته آن عبارت: «لا اِلهَ اِلاّ اللّه » نگاشته شده ولی تنها آیات قرآن در این کلید طلاکوب گردیده و در سر کلید هم که حلقه از میان آن عبور کرده، اشکال هندسی یافت می شود و بر قسمت پایین قفل که کار گشودن قفل را انجام می دهد دعای: «یا دَیّانُ، یا مَنّان، یا سُبْحان» حکاکی شده است.(6)

تصویر شماره 3: کلید، تاریخ ساخت : رمضان 506 هجری (1112م)

درازا : 37 سانتی متر، شماره ثبت : 2210/2

دو کلیشه از بدنه قسمت الف و قسمت «ب»

این کلید از برنج ساخته شده و روی بدنه آن، نوشته هایی طلاکوب گردیده ولی قسمت های دیگر آن؛ یعنی دسته و حلقه آن با نقوش و ساق و برگ گیاهی به سبک مکتب هنری موصل تزیین شده است. از نظر استاد «سوردل» تاریخ این کلید به سال 576 میلادی باز می گردد که همزمان با دوره زمامداری ابوالعباس احمد عباسی ملقّب به ناصر (575ـ662) می باشد. که بر روی کلید نوشته شده است و به نظر ما تاریخ ثبت شده روی آن 506 هجری خوانده می شود نه 576.

نوشته ها: روی بدنه قسمت «الف» آیاتی از سوره آل عمران است که با آیه: ان أول بیت... شروع و به ومن دخله کان آمنا... پایان می یابد.

روی بدنه قسمت «ب»: ولله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا... آمده، سپس نام خلیفه و تاریخ آن به این صورت نوشته شده است : «عمل هذا المفتاح فی ایام دولت الخلیفة الناصر سیف الدین امیرالمؤمنین فی التاریخ من شهر رمضان لسنة ست و خمسمایة»

بر دسته کلید نام پیامبر صلی الله علیه و آله و نام خلفای راشدین در حاشیه کلید عبارت: «لا اِلهَ اِلاَّ اللّه » نگاشته شده است در این نوشتار، ضعف شیوه نگارش و عدم دقت در توزیع کلمات بر سطح مورد نظر کلید مشاهده می شود.

تصویر شماره 4: کلید، تاریخ ساخت : 577 هجری (1181م) زمان خلیفه ناصر

درازا : 5/28 سانتی متر، شماره ثبت : 21217/2، کلیشه کلید

کلید از برونز ساخته شده و روی قسمت مسطح آن آیاتی از قرآن کریم به شیوه طلاکوب وجود دارد، در صورتی که دیگر بخش های آن را نقوشی از ساقه های به هم پیچیده گیاهی و نیز خطوطی مستقیم زینت بخشیده و بر خلاف دیگر کلیدها در انتهای بدنه، نیم دایره ای میان تهی قرار دارد.

در قسمت مکعب دسته کلید به نگارش لفظه جلاله به شیوه طلاکوب بسنده شده است و از سوراخی که در بالای دسته قرار دارد برمی آید که کلید دارای حلقه ای بوده که احتمالاً افتاده است.

بر روی قسمت «الف» کلید می خوانیم : ان أول بیت... تا کان آمنا و برطرف مقابل آن؛ یعنی قسمت «ب» : ولله علی الناس تا ومن کفر فان اللّه غنی عن العالمین نوشته شده است و سپس عبارت: «بسم اللّه الرحمن الرحیم» نگارش یافته است. نوشته های جنبی بر دو قسمت کم عرض کلید دیده می شود؛ در قسمت «الف» می خوانیم : «هذا ما عمل لبیت اللّه الحرام فی ایام مولانا الامام بن الامام المقتدی علی سائر الأنام ابو جعفر المستنصر» و بر قسمت «ب» : «ادام اللّه دولة امیر المؤمنین ابوالعباس بتاریخ خمسمائه و سبع و سبعین » و پس از تاریخ کلید، آیه وما أرسلناک الا رحمة للعالمین نوشته شده است.

استاد سوردل در صفحه 64ـ66 مقاله خود، تاریخ این کلید را 677 هجری ذکر کرده است. البته این گفته، اظهار نظرهای مختلفی را در پی داشته است.(7)

تصویر شماره 5: کلید، تاریخ ساخت : قرن 6 هجری (12م)

درازا : 5/37 سانتی متر، شماره ثبت : 2224/2، دو کلیشه از روی کلید

این کلید به همان شیوه کلیدی که در تصویر شماره 2 وجود دارد، از آهن ساخته شده و نوشته های روی آن همانگونه طلاکوب و نقره کوب گردیده، با این تفاوت قسمتی از آن که وارد قفل می شود اندکی کوتاه تر از آن می باشد.

قسمتی که بعد از حلقه کلید قرار دارد از دو بخش [بیضی شکل] تشکیل شده که بر روی میله ای که در امتداد بدنه کلید است می چرخد و دو سر حلقه آن شبیه سر اژدها می باشد.

نوشته های روی قسمت «الف» بدنه، آیه نخست و نیمی از آیه دوم سوره «فتح» است و بر روی قسمت چند ضلعی دسته آن آیات 27 تا 29 سوره «فتح» و نیز آیات 26 و 27 سوره حج نگارش یافته و بر روی حلقه آیات 23 و 24 سوره «حشر» و آیات 21 و 22 سوره «توبه» آمده است و بر باریکه های قسمت کم حجم و بدنه کلید نیز آیات دیگری از سوره حشر نوشته شده که در تصویر منعکس نگردیده است.

بر روی قسمت «ب»، «آیة الکرسی» روی حلقه کلید و نیمه دوم آیه نخست سوره فتح و تمام آیه سوم آن ـ که بخشی از آن بر دو قسمت الف آمده بود ـ بر روی بدنه نقش بسته است.(8)

تصویر شماره 6: کلید، تاریخ ساخت : قرن 6ـ7 هجری (12ـ13م)

درازا : 36 سانتی متر، شماره ثبت : 2212/2

این کلید از برنج ساخته شده و روی آن طلاکوب گردیده و نقوش و تزیینات گیاهی آن شامل برگ ها و ساقه های پیچ دار گیاهی است، نقطه ها هم روی دسته و حلقه کلید وجود دارد. بریدگی هم در قسمتی از بدنه کلید وجود دارد که بدین ترتیب تفاوتی میان این کلید از نظر شکل و دیگر کلیدها پیدا شده است و امکان آن دارد که این سبک نقش نگار از مکتب هنری موصل الهام گرفته باشد.

نوشته ها: در روی قسمت «الف» آن آیات اول تا سوم سوره مبارکه فتح و سپس جمله «صَدَقَ اللّه ُ الْعَظِیم وَ رَسُولُهُ» آمده و در روی قسمت «ب» آیه شریفه «نصر من اللّه و فتح قریب» و جملات : «وبشر المؤمنین یا محمد، لااله إلاّ اللّه محمد رسول اللّه » ثبت شده و در سطر بعد : «هذا ما امر بعمله الشیخ الکبیر المحترم غانم الشعیبی (فاتح) بیت اللّه الحرام آمده است. غانم شیبی وابسته به خاندان خدّام کعبه می باشد.(9)

تصویر شماره 7: کلید، تاریخ ساخت : قرن 6ـ7 هجری (12ـ13 م)

درازا : 5/24 سانتی متر، شماره ثبت : 2214/2، دو کلیشه از دو روی کلید

این کلید از برنج ساخته شده و سپس طلاکوب گشته و با نقوشی از ساقه های گیاهی و خطوطی شکسته، به صورتی ساده تزیین گردیده است. تفاوت این کلید با دیگر کلید در آن است که این کلید در قسمت دسته مسطح است و حالت دایره ای شکل به آن داده نشده است.

نوشتجات : در طرف «الفِ» بدنه، در قسمت میانی، به جای مفتاح با الف، «هذه مفتح مکة» آمده و در طرف ـ قبل و بعد از آن ـ آیة الکرسی نقش تا «وسع کرسیّه السموات» نقش بسته است و بقیه آن در طرف «ب» کلید در قسمت کم عرض آن آمده است و قسمت پهناور آن را این آیه پر کرده است : «نصر من اللّه و فتح قریب» عبارات : «و بشر المؤمنین یا محمد» ولی در سبک نگارش و در نقش و نگار آن ظرافت دیده نمی شود، چنانچه تاریخ و نام سازنده در آن نیست و با وجود جمله «هذه مفتح مکه» درباره اختصاص آن به در کعبه تأکید نشده است.(10)

تصویر شماره 8 : کلید، تاریخ ساخت : 621 هجری (1224م)

درازا : 29 سانتی متر، شماره ثبت : 2275/2، محل کلیشه

این کلید از برونز ساخته شده و بدنه آن را نقوش طلاکوب و نقره کوب پوشش داده است. دسته کلید از سه قسمت تشکیل شده؛ قسمت بالای آن چند ضلعی است.

و بر روی یک محور داخلی می چرخد، تزیینات قسمت کروی شکل دسته عبارت اند از : نقوشی از برگ ها و ساقه های گیاهی و تزیینات قسمت مکعب شکل دسته عبارت است از : نقوش کلاسیک قدیمی و دو ردیف خطوط مارپیچ که در وسط آن دو، ساقه های گیاهی برگدار وجود دارد و در قسمت کروی سر کلید، فرورفتگی هایی به شکل نگین وجود دارد و در اطراف آن خط های شکسته دیده می شود و حلقه کلید مفقود گردیده است.

نوشته ها: بر روی قسمت «الف» بدنه، نوشته ها با «بسم اللّه الرحمن الرحیم» شروع و سپس با آیات: «ان اول بیت» تا «وطهر بیتی للطائفین» پایان یافته است و بر یک ضلع کم عرض آن بقیه آن آیه؛ یعنی «والقائمین» تا «وعلی کل ضامر یأتین» نوشته شده و بر روی قسمت «ب» دنباله همان آیه؛ یعنی «من کل فج عمیق» تا «ولیطوفوا بالبیت العتیق» ذکر شده و سپس، آیه 37 سوره ابراهیم؛ یعنی «ربنا انی اسکنت من ذریتی واد غیر ذی ذرع» تا «ربنا لیقیموا» ثبت شده است، و ادامه آن بر دیگر کناره کم عرض کلید آمده و به عبارت : «عمل المفتاح المبارک برسم البیت الشریف فی ایام مولانا الخلیفة ابوالعباس احمد سنة 621» پایان یافته است.(11)

تصویر شماره 9: کلید، تاریخ ساخت : رجب 622 هجری (1225م) زمان خلیفه مستنصر باللّه . درازا : 28 سانتی متر، شماره ثبت : 2212/2

این کلید از جنس برنج می باشد و روی آن نوشته ها و نقوش طلاکوبی وجود دارد و در حاشیه دو سر بدنه کلید شیارهای عمیقی ایجاد و با قیر انباشته شده است.

و در قسمت های دیگر آن نقوشی طلاکوب وجود دارد که عمده آن ها با نقوشی از ساقه های گیاهی و خطوط پیچ دار تشکیل شده است.

نوشته ها: بر روی بدنه قسمت «الف» کلید در دو سطر متوازی آیات 96 و 97 سوره آل عمران نگارش یافته که با «ان اول بیت» آغاز و تا «ان اللّه غنی عن العالمین» ادامه می یابد و در قسمت مکعب دسته کلید آیه 58 سوره نساء؛ یعنی : «ان اللّه یأمرکم ان تؤدوا الامانات...» ثبت شده است. و بر روی بدنه قسمت «ب» نیز در دو سطر متوازی این عبارات نگارش یافته است : «هذا ما عمل لبیت اللّه الحرام فی سنة اثنین و عشرین و ستمایه شهر رجب. ادام اللّه نصر مولانا الامام المفترض الطاعة علی سایر الانام المستنصر باللّه امیرالمؤمنین عزه اللّه نصره».

این کلید با کلید شماره 6 به شماره ثبت 2212/2 در درون کیسه ای از دیبای سبز در اندازه 15×48 سانتی متر، یافت شده است و دو طرف آن با تارهای زرّین گل دوزی شده است و بر آن این عبارت آمده است:

«أمر بعمل هذا الکیس المبارک مولانا الوزیر احمد پاشا(12)، یسر اللّه (الامور) له» و در قسمت میانی کیسه، بخشی از آیه 58 سوره نساء ثبت شده است.(13)

پی نوشتها:

1 . در شماره قبل، باب توبه، پشت رکن یمانی، معرفی شده بود که صحیح آن وپشت رکن عراقی است.

2 . نک : مجله اهلاً و سهلاً، سال 9، شماره 2، 1985 میلادی.

3 . مرآت گر چه به معنی آینه است ولی قسمت یاد شده، از آینه نیست و این نامی است که بر آن نهاده اند.

4 . رصیعه به معنی شی ء گوهر نشان و زرکوب می باشد.

5 . هر قفل نیاز به دو گیره و یا پل ارتباطی داشته که هریک از آن دو بر لبه یک لنگه از درها نصب می شده و میله قفل از میان آن ها عبور می کرده و سپس با کلید مخصوص بسته می شده است. م.

6 . نک : سوردل صص43ـ46.

7 . نک : سوردل، ص46.

8 . نک : سوردل، ص46

9 . نک : سوردل، صص56، 57.

10 . نک : سوردل، صص58ـ59

11 . نک : سوردل، صص51ـ53

12 احمد پاشا فرزند حسن پاشا، متوفی 1747 میلادی است، پدر او حاکم بغداد بود. احمد پاشا از سوی «میر میران» به فرمانداری شهر کرکوک عراق در سال 1751 هجری منصوب شد و از آن پس، برای مدتی طولانی بر ولایت بصره امارت داشت، تا سطح وزارت ارتقای مقام یافت و در سال 1733 حاکم بغداد شد و بعد محل مأموریت او به شهرهای رجب ورقّه (در سوریه فعلی) تغییر کرد

13 . نک : سوردل، صص54ـ55